De wiskunde die revoluties voorspelt

Oekraiene, Venezuela, Thailand, Bosnië en Syrië zijn een paar van de landen in de greep van onrust, revolutie en rellen. De bijna-simultane uitbarsting van gewelddadige protesten lijkt misschien willekeurig: onvermijdelijke symptomen van een onstabiele wereld. Toch is er minsten één gelijkenis tussen de conflicten, één element dat dit soort revoluties waarschijnlijker maakt: een hoge voedselprijs.

Ongeveer een jaar geleden waarschuwden complexe systemen-theoretici van de New England Complex Systems Institute voor de stijgende voedselprijzen. Als die prijzen zo door zouden blijven stijgen dan zou dat resulteren in rellen over de hele wereld. Het lijkt erop dat ze gelijk krijgen. De auteur van het artikel, Yaneer Bar-Yam, bracht de stijgende voedselprijs-index van de FAO in kaart en ontdekte dat wanneer die boven de 210 steeg, er wereldwijde rellen uitbraken. Het gebeurde in 2008 toen de economie instortte en nog een keer in 2011, toen een Tunesische straatverkoper die zijn familie niet meer kon onderhouden zichzelf in de fik stak.

Bar-Yam bouwde een model van de data, die voorspelde dat er iets als de Arabische Lente aankwam, een paar weken voordat die ook echt begon. Vier dagen voordat Mohammed Bouazizi zichzelf verbrandde en een revolutie ontketende, diende de NECSI een rapport in over het gevolg van stijgende voedselprijzen op de stabiliteit van de wereld. En nu blijkt het model nog eens gelijk te krijgen - voedselprijzen waren in 2013 de twee na hoogste ooit.

"Ik heb een lange lijst van de landen waar de laatste 18 maanden massale sociale onrust heeft plaatsgevonden. Die komen overeen met onze voorspellingen," vertelt Bar-Yam me. "De voedselprijzen zijn zeker een belangrijke factor - onze analyse toont aan dat 210 op de voedselindex het kookpunt is. We hangend de laatste 18 maanden consistent rond dat punt.

Er zijn natuurlijk vele andere factoren die massale protesten aanwakkeren, maar honger - of de wanhoop die mogelijke honger met zich meebrengt - is vaak kantelpunt. Soms is het overduidelijk: in Venezuela - waar studenten de straat op zijn gegaan en er al meerdere doden te betreuren zijn - zijn de voedselprijzen de afgelopen 18 jaar niet zo hoog geweest.

"In sommige gevallen is de link explicieter, in andere, omdat we al op dat kookpunt zitten, kan alles onrust veroorzaken. Op het kookpunt is de impact vooral afhankelijk van de lokale omstandigheden," zegt Bar-Yam. Maar een hoge voedselprijs kan ook invloed hebben op landen waar niets aan de hand lijkt. "Daarnaast lijkt conflict besmettelijk: het voorbeeld van een land waar mensen in opstand zijn gekomen, kan onrust in omringende landen veroorzaken."

Hier is de landenlijst waar Bar-Yam het eerder over had. Landen die een risico lopen op onrust door de hoge voedselprijs:

• South Africa
• Zuid-Afrika
• Haïti
• Argentinië
• Egypte
• Tunisië
• Brazilië
• Turkije
• Colombia
• Libië
• Zweden (ja, Zweden) 
• India
• China
• Bulgarije
• Chili
• Syrië
• Thailand
• Bangladesh
• Bahrain
• Oekraiene
• Venezuela
• Bosnië

In Thailand hebben schermutselingen tussen demonstranten en de overheid in Bangkok al meerdere levens opgeëist. Voedselprijzen stijgen daar gestaag. In 2012 stuurde de VN zelfs een waarschuwing uit over de voedselprijzen: de armen zullen eronder lijden en onrust kan volgen. De exploderende inflatie in het land zorgde voor nog meer stijging in 2013. Nu zijn er dodelijke rellen.

In Bosnië, waar vorige week een gewelddadig conflict uitbarstte, zijn honger en hoge werkeloosheid de voornaamste redenen van ontevredenheid. Op 9 februari schreef Chiara Milan "Vandaag, na meer dan een jaar protesten en honger, ziet de wereld eindelijk de grieven van de demonstranten."

Voedseltekort door droogte hielp de burgeroorlog in Syrië op gang. Hoge voedselprijzen hielpen de openbaar vervoer-protesten in Brazilië ontstaan. En de lijst gaat door.

Voedselrellen in rijke plekken zoals Zweden en de opkomende economieën van Brazilië en Chili onderstrepen het feit dat etenskosten overal voor onrust kunnen zorgen: zelfs in landen met stabiele regeringen en een hoge levensstandaard. Met de toenemende ongelijkheid over de hele wereld, is dit meer dan een beetje aandacht waard.

Dus. Eten is duur; mensen zijn ontevreden. Gelukkig zit er wel een lichtpuntje in het model van Bar-Yam.

"Over de komende maanden: graanprijzen dalen, net als maïs vorige zomer," zegt hij. "Deze verandering moet zich nog door het voedselsysteem verspreiden om voor lagere prijzen te zorgen, maar die zouden snel moeten dalen. Dit zou de onrust ietwat kunnen kalmeren."

Toch benadrukt hij dat de structurele risico's nog niet zijn opgelost. Bar-Yam heeft talloze stukken geschreven over wat hij ziet als de bron van fluctuaties in voedselprijzen: financiële speculatie en eetbare gewassen die als brandstof gebruikt worden. Beiden drijven de voedselprijs kunstmatig omhoog en veroorzaken op die manier honger en onrust.

Of de prijzen gaan dalen hangt grotendeels af van Amerikaans en Europees beleid, volgens Bar-Yam.

"Alles is nu erg afhankelijk van wat er gebeurt met het ethanolmandaat," zegt Bar-Yam. "De EPA stelt voor dat het mandaat voor prijsverhoging dit jaar niet wordt opgevolgd, waardoor die hetzelfde blijft als vorig jaar. De Europese Unie wil regulatie van grondstoffenmarkten implementeren vanwege de invloed op arme landen."

De manier waarop het wereldwijde voeselsysteem nu werkt, met graan, maïs en rijst die wereldwijd als grondstoffen worden verhandeld, verzekert voldoende voedselproductie niet dat een land genoeg te eten krijgt. Oekraiene heeft vorig jaar recordoogsten geproduceerd - maar exporteerde het grootste deel van hun graan. Dit web van im- en export creëert een wereldwijde marktplaats die gevoelig is voor plotselinge prijsfluctuaties. Daarom gelooft Bar-Yam dat speculatie en slecht ethanolbeleid in feite de wereldwijde onrust voedt.

"Het belangrijkste is dat alles erg in beweging is," zegt hij. "We krijgen misschien wel hogere voedselprijzen als er geen beleid wordt ingevoerd. Maar als dat wel gebeurt, dan kunnen we een significante daling in prijzen en onrust verwachten."

In andere woorden: er zal nog wel even doorgereld worden.