Chili, 3 jaar na de opstand

In oktober 2019 braken protesten uit in een van de landen met de meest gespannen sociaal-politieke klimaten van het continent. Studenten, die aan de basis stonden van deze protestbeweging, blokkeerden de metro als protest tegen de stijging van de ticketprijs. Al snel verspreidde de beweging zich naar de hele bevolking, die ook protesteerde tegen corruptie, criminaliteit, ongelijkheid, en de aanpak van pensioenen, gezondheidszorg en onderwijs. Het hele land werd verlamd door de omvang van de beweging.

Na een referendum in 2020 voor een nieuwe grondwet geschreven door een burgerpartij en een jaar later de verkiezing van de jongste president in de geschiedenis van het land, Gabriel Boric (35 jaar, linkse coalitie) leek Chili een nieuw pad te betreden. Maar daarna faalde het grondwettelijk referendum van 2022, de meest progressieve die had kunnen bestaan, die onder meer de rechten van inheemse volkeren, gehandicapten, LHBTQIA+-gemeenschap erkende, en die toegang tot onderwijs, herverdeling van rijkdom, recht op grond, enzovoort waarborgde. Vervolgens, afgelopen mei, was er de "daverende overwinning" van extreemrechts tijdens de grondwetgevende verkiezingen - die de verantwoordelijkheid heeft om een nieuwe Grondwet voor te stellen.

In de nasleep van de gebeurtenissen in 2019 en na 40 jaar onder de grondwet van Pinochet, een erfenis van het militaire regime, had de geschiedenis radicaal kunnen veranderen. We stonden op het punt van een belangrijke omwenteling in de geschiedenis. En toch...

Na enkele maanden te hebben doorgebracht te midden van de opstandsbewegingen van 2019, heb ik sterke banden met dit land behouden en stevige vriendschapsbanden opgebouwd. Een paar maanden geleden ben ik samen met Jasbeer teruggekeerd om bij te praten met mijn vrienden. Onze focus lag vooral op Santiago.

“Tijdens de tweede dag van de protesten, op 18 oktober 2019, leidde ik mijn normale leven. Ik was twee weken eerder teruggekomen uit Spanje. Iedereen ging de straat op om te demonstreren; er hing een bijzondere sfeer. Ook ik besloot mee te doen, gedreven door een algemeen gevoel van frustratie. Mijn vader was naar het Plaza de Italia gegaan, dat tijdens 'La Revuelta' omgedoopt was tot Plaza de Dignidad. Er was een enorme menigte en ik kon hem niet vinden.

Destijds was het nog een "gewone" protestbijeenkomst - geen gewonden, geen doden. Mensen riepen naar de militairen en liepen op hen af. Ik voelde me snel aangemoedigd door de energie die er heerste, en ook door jaren van opgekropte woede. Niemand was bang, we hadden zoiets nog nooit meegemaakt. Zelfs toen ze begonnen te schieten op de grond, zetten we door. Plotseling richtte een militair zijn flashball op de fotograaf naast me. Ik schreeuwde tegen hem, zijn collega richtte zijn wapen op me, mikte op mijn hoofd en schoot.

Op dat moment dacht ik dat ik mijn gehoor had verloren; ik hoorde een constante 'BIEP'. Ik begreep niet wat er met me gebeurde. Toen viel ik op de grond. Mensen zorgden voor me tot ik in het ziekenhuis arriveerde. Een jongen gaf me de lege huls als bewijs. Alles was wazig. Toen ik in het ziekenhuis ontwaakte, vroeg de dokter me om niet te zeggen dat hij me had behandeld. Ik denk dat iedereen bang was en niet wist wat er in het land zou gebeuren. De politie kwam om me te ondervragen, maar ik herinner me dat mijn ouders hen wegstuurden. We gingen naar de PDI (Chileense politiedienst voor onderzoeken, nvdr), waar ik aangifte deed met verschillende video's als bewijs, de lege huls en foto's. Helaas werd mijn aangifte zonder gevolg gesloten.”

De volgende dag, op 19 oktober, verklaarde president Sebastián Piñera de noodtoestand en werd het leger ingezet op straat. Er werd ook een avondklok ingesteld. Azul was een van de eerste slachtoffers van deze gewelddadige onderdrukking. Helaas hield het aantal slachtoffers daar niet op. Gedurende de hele protestbeweging raakten honderden mensen gewond, sommigen verloren een oog en er werden meerdere gevallen van verkrachting gepleegd door autoriteiten gemeld, 34 mensen werden (officieel) als overleden geregistreerd. Er werden enkele honderden politieke gevangenen opgesloten, waaronder veel jongeren uit kansarme wijken.

Tomàs ontving ons in de achtertuin van de kruidenierswinkel van zijn familie in de Macul wijk. Hij maakte deel uit van wat "La Primera Linea" werd genoemd, de eerste linie die rechtstreeks tegen de ordetroepen streed.

“Ik raakte vanzelf betrokken bij deze protestbeweging. Ik begon met het brengen van maaltijden naar de demonstranten. In mijn eentje ging ik op pad, vastberaden om een bijdrage te leveren. Naarmate mijn woede groeide, raakte ik steeds meer betrokken en sloot ik me uiteindelijk aan bij de Primera Linea.

Mijn verzet werd gevoed door de afkeer van het geweldsmonopolie. Niet alleen het symbolische geweld dat de staat in ons dagelijks leven uitoefent, maar vooral ook het fysieke geweld dat het volk tijdens de protesten werd aangedaan, maakte me razend. Dat kon ik niet zomaar laten gebeuren. Mijn droom was om onze realiteit te veranderen, om een andere toekomst te creëren voor onze wijken, onze sociale klassen, en vooral voor de jongere generatie.

Bang waren we niet, omdat onze generatie de dictatuur niet had meegemaakt. We hadden nooit gedacht dat de politie en het leger in staat zouden zijn tot zulke gruweldaden... Maar tot onze verbijstering handelden ze in alle straffeloosheid. Het geweld dat de staat gebruikte, was ongekend. Beetje bij beetje begonnen veel mensen bang te worden om te sterven, om in de gevangenis te belanden of zelfs gemarteld te worden. De beweging verloor haar kracht en de media bleven maar beelden van plunderingen en brandstichtingen herhalen, waarbij ze zich alleen richtten op de zogenaamde ‘relschoppers’.”

Tomàs, net als veel andere jongeren uit kansarme gemeenschappen, droomde van verandering. Hij deelt met ons dat zijn tatoeage verband houdt met de protesten en dat het voor hem een blijvende herinnering aan die tijd markeert.

Naast de heftige confrontaties tussen de Primera Linea en de Carabineros, de Chileense politie, werden er ook talloze geweldloze acties georganiseerd te midden van de protesten. Een opvallend kenmerk van de beweging, naast de omvang, was de rijke sociale diversiteit. Zo spraken we bijvoorbeeld met Nacha, een dansleraar, die artistieke performances organiseerde tijdens de bijeenkomsten.

“De media legden de nadruk op het geweld van de demonstranten zonder de intense politie- en militaire onderdrukking te vermelden, en vooral zonder te spreken over andere aspecten van de beweging. Achter de Primera Linea waren er velen die evenementen en optredens organiseerden om de situatie aan de kaak te stellen. We organiseerden acties waarbij we dansten en de namen van politieke gevangenen of mensen die door ordetroepen waren gedood, riepen. Zowel tijdens de dictatuur als nu speelden kunst en cultuur een belangrijke rol binnen het Chileense activisme. Kunst is altijd een middel geweest voor communicatie, samenhorigheid en het aankaarten van onderdrukking. We hadden het gevoel dat het onze plicht was om in actie te komen.”

Tijdens het hoogtepunt van de protestbeweging zou de COP25 in Chili plaatsvinden, maar door de situatie werd het evenement verplaatst naar Madrid. Chicho woonde in 2019 in Barcelona. Hij keerde het jaar daarop terug naar Chili. Hij vertelde ons hoe hij de situatie beleefde terwijl hij ver van zijn land was.

"Het is een bijzonder gevoel om je 10.000 kilometer verwijderd te bevinden wanneer zo'n opstandige beweging uitbreekt. We hadden er jarenlang op gewacht, maar ik had niet verwacht dat het zo snel zou gebeuren... Ik maakte me zorgen om mijn vrienden, mijn familie, omdat ik wist dat de Chileense politie gewelddadig kon zijn. Ik wist wat ze in staat waren te doen, maar aan de andere kant hield ik hoop. Hoop op verandering...

Beelden stroomden binnen via sociale media, het internet en nieuwsuitzendingen, en er werden zelfs live streams gedeeld. We probeerden zo goed mogelijk in contact te blijven met onze families. In Barcelona organiseerden we bijeenkomsten voor Chilenen om geld in te zamelen en Europa te informeren over wat er aan de hand was. Ondanks dat, wanneer we bepaald nieuws hoorden, zoals de brand in de Kayser-winkel in de Renca-wijk en de dood van meerdere demonstranten door kogels, maar die officieel werden toegeschreven aan de brand, maakte dat ons altijd bezorgd om onze dierbaren."

Na maanden van protesten brak de Covid-19-pandemie uit en de opgelegde lockdown in het land verzwakte de regering van Pinera. De protesten kwamen tot een einde. Ondanks dat behaalde het Chileense volk een overwinning met een referendum op 25 oktober 2020. Met een overweldigende meerderheid van 78% stemden de Chilenen in met het opstellen van een nieuwe grondwet. Het document werd op 4 september 2022 aangenomen. Maar het werd uiteindelijk afgewezen.

Angel, een tattoo artiest, was een van degenen die verantwoordelijk waren voor het tellen van de stemmen.

“In 2019 heb ik me enorm ingezet. Samen met een aantal anderen schreven we een fanzine vol getuigenissen. We noemden het 'Ik vertel je over de sociale uitbarsting: omdat ons verhaal vertellen deel uitmaakt van de strijd'. Daarna heb ik me ingespannen om in de weken voorafgaand aan de stemming mensen bewust te maken van het belang van deze nieuwe grondwet.

Op de dag van de stemming was ik als waarnemer aanwezig samen met een vriendin. Toen we begonnen met de stemmen te tellen, drong het langzaam tot ons door dat de meeste mensen tegen hadden gestemd, en dat kwam echt als een verrassing. Ik had dit absoluut niet zien aankomen. Het was meer dan alleen teleurstelling. Het voelde als een mislukking na al die jaren van strijd en inspanning.

Het probleem lag in de desinformatiecampagne die op sociale media werd gevoerd. We zagen advertenties waarin werd beweerd dat we ons tweede huis zouden verliezen als we vóór de nieuwe grondwet zouden stemmen. Mensen die zelfs geen eigenaar waren, riepen op om tegen te stemmen en riepen schande. Het was gewoon fake news... Andere advertenties beweerden dat gratis onderwijs zou verdwijnen, dat we meer belastingen zouden moeten betalen…”

Sebastián Valenzuela, een onderzoeker en docent aan de Katholieke Universiteit van Chili, beschreef dit fenomeen als een "brutale desinformatiecampagne en informatiebesmetting die verwarring veroorzaakte". Deze desinformatiecampagne op sociale media kan deels verklaren waarom zoveel mensen tegen de nieuwe grondwet hebben gestemd, maar dat is niet het hele verhaal. Onze vriend Pancho, bij wie we logeren, legde uit dat hij tegen had gestemd. Hij had deelgenomen aan de protesten van 2019 en de uitkomst van zijn stem was wel het laatste wat ik had verwacht.

“Veel mensen praten over deze grondwet, maar slechts weinigen hebben daadwerkelijk de tekst gelezen... Ik ben voor verandering, maar naar mijn mening was Chili nog niet klaar voor deze grondwet. Bovendien vertegenwoordigde deze tekst niet de hoop die we tijdens La Revuelta hadden. Deze tekst zou de meeste instituties openbaar hebben gemaakt... Ik ben geen voorstander van deze ideologie. Het zijn net de onafhankelijke ondernemers die onze economie draaiende houden. Ik wil niet dat de overheid een nog grotere rol in mijn leven speelt. Ik denk dat de geest van onze opstand niet meer aanwezig was tijdens het schrijven van deze grondwet.”

Desinformatie, het neoliberalisme dat tot het uiterste werd doorgevoerd - wat heeft gediend als een laboratorium voor de Chicago Boys - de complexiteit van een gemengde bevolking en staatsgeweld bieden elementen om het verzet tegen deze nieuwe grondwet te verklaren. Dat wordt duidelijk uitgelegd door Constanza Tizzoni Salas, een antropoloog aan de Katholieke Universiteit van Chili.

“Het openbaar maken van een groot deel van de diensten zoals vastgelegd in de grondwet heeft de Chilenen angstig gemaakt. Dit systeem wordt gezien als strafrechtelijk. Voor sommigen was het daarom ondenkbaar om de staat meer macht te geven door bepaalde bedrijven te nationaliseren. De desinformatiecampagne heeft deze angst gebruikt om twijfel te zaaien. Helaas leidt buitensporige privatisering het volk naar een ongezonde relatie met schulden. Chilenen raken in de schulden om toegang te krijgen tot technologie, voedsel of onderwijs. Door mijn etnografisch werk heb ik bijvoorbeeld een verband kunnen leggen tussen schulden in een neoliberaal systeem en depressie.”

Tot slot bezochten we de volkswijk La Granja waar we Oscar ontmoetten. Hij werkt voor het gemeentebestuur van deze wijk en liet ons Espacio Matta zien, een sterk symbolische plek voor hem. Het is een cultureel centrum waar het schilderij 'El primer gol del pueblo chileno' te vinden is, gemaakt in 1971 door Roberto Matta ter nagedachtenis aan de verjaardag van de regering van Salvador Allende, de president die werd vermoord tijdens de staatsgreep van Augusto Pinochet in 1973. Het schilderij werd aanvankelijk bedekt door het militaire regime van de dictator, dat geen enkel spoor van het communistische culturele verleden van Chili wilde achterlaten, voordat het veel later, in 2005, werd gerestaureerd.

Oscar, die de dictatuur heeft meegemaakt en geleden heeft als politieke tegenstander, heeft gewerkt als adviseur voor drie verschillende presidenten sinds de terugkeer van de democratie. Hij deelt zijn standpunt over de 'rechazo' (de afwijzing in het Spaans).

“Ik had niet verwacht dat een beweging van zo'n grote omvang, zoals La Revuelta, zo snel in Chili zou tot stand komen. Je voelde de woede borrelen. Slechts een paar vonken waren nodig om alles te laten ontvlammen. Ik heb me volledig ingezet tijdens de protesten, om mensen in de buurt te overtuigen. La Granja heeft 148.000 inwoners, een aanzienlijke kiezersmacht... We deden alles om te overtuigen, te informeren en mensen uit te leggen wat de voordelen waren van deze nieuwe grondwet.

Helaas stonden we tegenover een desinformatiecampagne die werd opgezet door de financiële elites van het land. In Chili bestaat er niet echt zoiets als een middenklasse, er zijn uitbuiters en uitgebuitenen. Er is het noorden van Santiago en het zuiden van Santiago. Het onderwijssysteem is al lang geleden vernietigd en er blijft geen referentie-instituut over, zoals de Kerk, die haar positie heeft verloren. La Revuelta was een confrontatie tussen twee werelden. Maar één van die twee had een monopolie over geweld, gerechtigheid en misbruik, terwijl de andere niets had.

De nieuwe grondwet zou veel diensten en hulpbronnen in het land hebben genationaliseerd. De laatste keer dat zoiets gebeurde was onder het bewind van president Allende. We kennen het gevolg daarvan... Het was duidelijk dat de heersende klasse deze verandering niet zou laten gebeuren. Volgens mij heeft de regering zich gericht op punten die onze aandacht verdienen, een echte verandering, maar die helaas niet de prioriteiten van het volk weerspiegelen. Hiermee bedoel ik wetten over dierenrechten, seksualiteit, gender, ecologie... Ze zijn van groot belang, maar het zijn postmateriële overwegingen. Ik denk dat de focus eerst had moeten liggen op de basisbehoeften van de bevolking, iets doen om de levensomstandigheden fatsoenlijk te maken. Hier hebben we een groot deel van de steun verloren en het land overgeleverd aan extreemrechts om hun desinformatie te organiseren.”

Terwijl we de mensen verlaten die we hebben ontmoet, herinneren we ons die zin die in de protesten werd herhaald: “Het neoliberalisme wordt geboren en sterft in Chili.” Het neoliberalisme heeft deze strijd gewonnen en Chili zal geen laboratorium zijn voor een paradigmaverschuiving.

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.