Xena maakte een film over een onverschrokken transvrouw uit Oeganda

Afgelopen december reisde de Nederlandse filmmaker Xena Maria Evers af naar de Oegandese hoofdstad Kampala, om daar gedurende een paar dagen de onbevreesde Emmalia te volgen, een transgender vrouw die net aan haar transitie is begonnen in een land waar homoseksualiteit bij de wet verboden is. Emmalia zet zich in Oeganda al een aantal jaar in voor seksuele minderheden; ze doet dit met gevaar voor eigen leven, maar blijft onvermoeid doorstrijden. Ook is ze vastbesloten om uiteindelijk een geslachtsoperatie te ondergaan, om tot haar meest authentieke zelf te komen. Ik zocht Xena op in Amsterdam en vroeg haar hoe ze haar tijd in Oeganda beleefd heeft, hoe Emmalia een aantal jaar geleden tot de conclusie kwam dat ze trans is, en hoe er in Kampala op haar gereageerd wordt wanneer ze in haar extravagante outfits de deur uitgaat. Broadly: Ha Xena. Hoe kwam je erop om over dit onderwerp een documentaire te maken?
Xena Maria Evers: De film is een initiatief van de Nederlandse stichting Human Rights Tattoo, en zij waren nog op zoek naar een filmmaker die naar Oeganda af wilde reizen om daar een film te schieten. Ik heb hen een berichtje gestuurd, en ben toen uitgekozen. Human Rights Tattoo is een project dat is opgezet door visueel kunstenaar Sander van Bussel, en het is zijn bedoeling om als kunstproject de complete Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die uit 6773 tekens bestaat, wereldwijd op 6773 mensen te laten tatoeëren. Op die manier willen ze aandacht vragen voor mensenrechten, en het feit dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens lang niet overal wordt nageleefd. Voor de film wilde ik een queer persoon in Oeganda volgen, die ook zo’n tatoeage zou laten zetten door Human Rights Tattoo

Oeganda staat bekend om hoe homofoob het land is. Vond je het een spannend vooruitzicht om in zo'n samenleving op stap te gaan met een queer persoon?
Ja, zeker. Homoseksualiteit is illegaal in Oeganda, dus ik heb me wel even afgevraagd hoe veilig het zou zijn om over dit onderwerp een documentaire te schieten. Ook zou ik pas ter plekke op zoek gaan naar iemand om te volgen voor de film, en we hadden in totaal maar een dag of vier in Oeganda. Het was dus maar de vraag of het allemaal zou gaan lukken. Gelukkig is het allemaal goed gekomen. In de film volg je transvrouw Emmalia, die net aan haar transitie begonnen is. Hoe ben je haar zo op het spoor gekomen?
Ik zou in de Oegandese hoofdstad Kampala het Queer Kampala International Film Festival gaan bezoeken, dat georganiseerd wordt door Hassan Kamoga. Tijdens dat filmfestival was er een optie om je te laten tatoeëren door Human Rights Tattoo, dus via die weg ben ik bij Hassan uitgekomen. Ik heb hem een berichtje gestuurd met de vraag of hij me kon helpen, en toen kwam hij met een aantal mensen op de proppen die interesse hadden om door mij gevolgd te worden voor een documentaire. Uiteindelijk ben ik voor Emmalia gegaan, een 22-jarige transgender vrouw die net aan haar transitie is begonnen. Wat voor persoon is zij?
Emmalia loopt gerust in heel flamboyante outfits over straat. Ze lijkt zich absoluut niet te willen verstoppen. Haar moeder is erg christelijk en keurt haar levensstijl dan ook af, terwijl Emmalia’s oma haar queerness verrassend genoeg ‘gedoogt’. Die vindt het ook geen probleem als Emmalia soms haar oma's jurken aantrekt. Ik vind haar heel onbevreesd: haar foto was al eens in de krant gepubliceerd, om haar als 'homoseksueel' persoon te ‘ontmaskeren’. Dat is in Oeganda al vaker gebeurd. Toch wil ze in Kampala blijven wonen.

Ze is vrij arm en woont in een piepklein huisje, maar ziet er altijd piekfijn uit. Voor haar eigen veiligheid moet ze eens in de zoveel tijd verhuizen, dus ze is altijd erg aan het rondzwerven. Ze liet me pas weten dat haar huidige buren nu achterdochtig beginnen te worden over haar seksualiteit, dus ze zal binnenkort alweer naar een andere plek verkassen. Toen wij daar waren, was ze net begonnen met het nemen van haar hormonen; ze werd daarin bijgestaan door de enige kliniek in Oeganda die zich op lhbtq’ers richt. Ook zet ze zich in voor de organisatie Tranz Network Uganda, voornamelijk op sociale media. Oeganda wordt in de westerse media vaak als ‘het meest homofobe land ter wereld’ beschreven. Hoe heb jij dat ervaren toen je er eenmaal was?
Als wij Emmalia in Nederland over straat zagen lopen, zouden we meteen zeggen: “Ah, die is queer.” Dat was heel duidelijk te zien aan haar lichaamshouding, gedragingen en manier van praten. Het verbaasde me in het begin dan ook enorm dat ze zonder al te veel problemen over straat kon: ze werd niet uitgescholden of aangevallen. Toen ik haar daar later naar vroeg, zei ze tegen me: “Dat komt omdat mensen hier zo weinig kennis over queerness hebben, dat ze het ook niet als zodanig herkennen.” Mensen zagen wel dat ze anders was, maar ze linkten het niet aan haar transgender identiteit.

We hadden het net al even over het Queer Kampala International Film Festival. Hoe was het om daar te filmen?
Voordat het filmfestival echt van start ging, zouden er eerst tattoos worden gezet, als deel van het Human Rights Tattoo-project. Ik wilde daarbij zijn om te filmen, omdat Emmalia ook getatoeëerd zou worden. Homoseksualiteit is illegaal in Oeganda, dus de locatie van het festival was tot het allerlaatste moment geheim gehouden. Er waren al wat tattoosessies gaande, toen opeens toch de politie kwam binnenvallen: iemand had hen getipt over de locatie van het evenement. Ik was op dat moment volop bezig met mijn filmapparatuur, dus dat was wel even spannend, maar er werd niemand gearresteerd: we deden in principe ook niets illegaals. Wel werd het festival afgelast, en toen bood een van de bezoekers aan het festival voort te zetten bij haar thuis met een klein groepje mensen. Dat was zo idyllisch; haar huis stond bovenop een grote heuvel, met heel mooi uitzicht over Kampala. Emmalia heeft haar tattoo daar alsnog gekregen. Had Emmalia er lang over getwijfeld of ze überhaupt wel aan haar transitie wilde beginnen?
Nee, helemaal niet eigenlijk. Ze wist van jongs af aan al dat ze ‘anders’ was dan haar leeftijdsgenootjes, maar wist niets van homoseksualiteit of genderdysforie. Daar werd gewoon niet over gesproken. Toen ze eenmaal begreep dat er ook zoiets als homoseksualiteit bestaat, heeft ze nog even gedacht dat ze homo was. Toch bleef er iets knagen, omdat ze altijd zo ongelukkig was in haar eigen lichaam; ze verlangde ernaar borsten te hebben, bijvoorbeeld. Op 17-jarige leeftijd leerde ze iemand kennen die ook transgender was, en toen viel bij Emmalia het kwartje. Vervolgens is ze zich als activist in gaan zetten voor seksuele minderheden, en kort daarna is ze met het hele traject begonnen om aan haar transitie te kunnen beginnen. Op Facebook zag ik dat ze nu ook een laserapparaat heeft aangeschaft om haar lichaam permanent te kunnen ontharen. Uiteindelijk wil ze graag een geslachtsoperatie ondergaan. Daarvoor zal ze naar buurlanden Kenia of Tanzania moeten gaan, want die operaties worden in Oeganda niet gedaan. Om dat te kunnen financieren, is ze net – samen met drie andere transgender personen uit Oeganda – een crowdfundingsactie gestart.

Heeft ze de wens om Oeganda ook permanent te verlaten?
Nee, daar heb ik nog specifiek naar gevraagd. Als ze haar geslachtsoperatie eenmaal is ondergaan, zal ze voor haar eigen veiligheid wel weer naar een andere buurt verhuizen binnen Kampala, maar ze wil absoluut in Oeganda blijven wonen. Ze weigert zich weg te laten jagen.

‘Emmalia - a Human Rights Tattoo story by Xena Maria Evers’ is vanavond te zien bij het Ammehoela Film Festival 2018. Het evenement begint om 20:45, in FC Hyena in Amsterdam. De documentaire is ook hieronder te zien.