Zes jongeren over de hokjes waar ze worden ingestopt

Blank, lesbo, allochtoon: het zijn allemaal woorden die misschien al een tijdje niet meer in je vocabulaire voorkomen. We zijn bewuster gaan nadenken over ons taalgebruik. Woorden staan immers nooit op zichzelf, maar dragen ervaringen, geschiedenis en context met zich mee. En die context kan veranderen: woorden die aanvankelijk een onschuldige manier leken om iemand aan te spreken of te omschrijven, kunnen een vervelende of zelfs stigmatiserende betekenis krijgen.

Dat maakt de zaak niet altijd even makkelijk. Waar woorden als coronakapsel of tinderdate moeiteloos de Nederlandse taal insluipen, roept het doelbewust veranderen van een woord vaak grote weerstand op. De afgelopen jaren was er regelmatig gedoe als er werd voorgesteld om van een woord met onbedoelde bijklank af te stappen. Columnist Marianne Zwagerman maakte bijvoorbeeld veel los toen ze boos werd op iemand die het woord ‘laagopgeleid’ gebruikte. Toen de NOS in 2018 bekend maakte ‘wit’ de voorkeur te geven boven ‘blank’, omdat ‘blank’ in tegenstelling tot ‘wit’ een positieve connotatie heeft, volgden er zelfs Kamervragen van de PVV.

Maar in plaats van focussen op wat er allemaal wel en niet meer zou mogen, is het veel interessanter om eens stil te staan bij het effect van bepaalde woorden op de mensen op wie ze betrekking hebben. Hoe bepalend kan een typerende term zijn voor je zelfbeeld? Is zo’n hokje in alle gevallen even beklemmend? Wat doet het met je als je regelmatig wordt aangeduid met een woord als ‘autist’ of ‘halfbloed’? En is het uitbannen van een woord altijd de beste oplossing? Wij spraken zes jongeren die zelf met dit soort labels te maken krijgen.

Buitenlander

“Vooral toen ik klein was en nog niet zo lang in Nederland woonde, werd ik vaak ‘buitenlander’ genoemd. Als je op pad gaat met een groep van het asielzoekerscentrum, zien mensen snel genoeg dat je niet van hier bent. Maar ook toen ik naar een gewone basisschool ging, bleef het woord bij me. 

In het begin vond ik het niet erg als iemand me buitenlander noemde, want dat ben ik toch ook? Maar na een tijdje merkte ik dat het een verwijt was. Buitenlander werd steeds vaker ‘vieze buitenlander’, ik besefte dat ik er niet bijhoorde. Vanaf dat moment kreeg het woord voor mij een vervelende bijklank, en die heeft het nog steeds.

Maar hoe gek het ook klinkt, ik word ook niet graag Nederlander genoemd. Ik ben geboren in Azerbeidzjan als kind van een katholieke moeder en een Islamitische vader: die combinatie kon daar destijds absoluut niet, en mede daardoor zijn we gevlucht. Mijn ouders hebben veel moeten doorstaan om mij en mijn broer naar het veilige Nederland te krijgen. We hebben in drie verschillende asielzoekerscentra gewoond en ik heb pas twee jaar geleden met veel moeite een Nederlands paspoort gekregen. Op het moment dat iemand mij Nederlander noemt, voelt het alsof al die moeite ineens wegvalt. Alsof het vanzelfsprekend is dat ik hier ben.

Omdat ik Europese looks heb en inmiddels accentloos Nederlands spreek, vergeten mensen vaak wat ik heb meegemaakt. Sommigen maken achteloze opmerkingen over buitenlanders. Als ik daar dan iets van zeg, krijg ik te horen: “ja, maar jij bent anders.” Hoezo ben ik anders? Omdat jij mij kent? Omdat ik niet aan jouw beeld van een buitenlander voldoe? Over de term ‘Nederlander met een migratieachtergrond’ ben ik wel erg te spreken. Daarmee erken je dat ik erbij hoor, maar je benoemt ook mijn verleden.”

Halfbloed

Ik heb het altijd heel normaal gevonden dat ik ‘halfbloed’ genoemd word wanneer het over mijn achtergrond gaat. Ik gebruikte het zelf ook, en lange tijd zag ik mezelf ook echt als een halfbloed. Het woord bevestigde hoe ik me voelde: ik struggle namelijk best wel met het uit twee culturen komen. Bij beide gemeenschappen voel je je niet echt thuis: je hoort er toch nooit helemaal bij en het woord halfbloed benadrukt dat. Nogal een negatieve benadering, het is vast verzonnen door iemand die het glas altijd halfleeg vindt.

Pas sinds twee jaar noem ik mezelf geen halfbloed meer. Op sociale media las ik dat het woord in opspraak raakte, en dat zette me aan het denken. Ik kwam tot de conclusie dat het woord dat ik altijd als vanzelfsprekend had gezien, eigenlijk heel stigmatiserend is. En blijkbaar was ik niet de enige die tot die conclusie kwam: ik heb sindsdien geen situatie meer meegemaakt waarin iemand me zo noemde. Mensen zijn sowieso veel voorzichtiger geworden als het om etniciteit gaat, nu racisme zo’n groot onderwerp is. Dat begrijp ik heel goed, maar ik vind het ook wel lastig. Toen vorig jaar de Black Lives Matter-protesten in volle gang waren en de heftige verhalen over racisme naar boven kwamen, heeft bijna niemand me gevraagd hoe ik die situatie ervaarde. Daardoor voelde ik alleen maar meer afstand tot de mensen in mijn omgeving.

Ik ben nu op een punt dat ik er wel wat van zou zeggen als iemand me halfbloed noemt, maar boos maakt het me ook niet. Het heeft bij mij ook lang geduurd voordat ik erachter kwam wat het woord écht zegt, als iemand anders nog niet op dat punt is kan ik ze dat niet kwalijk nemen. Maar ik zou het wel jammer vinden. Er zijn zoveel betere manieren om mensen met ouders uit twee verschillende culturen aan te duiden. Gemengd bloed klinkt al een stuk neutraler. Of beter nog: noem me gewoon Surinaams-Nederlands. Je hoeft niet alle mensen met meerdere afkomsten op een hoop te gooien.”

Gelukszoeker

“Het is natuurlijk lastig om met zekerheid te zeggen, maar ik geloof dat ik in Rwanda ook mijn eigen geluk zou hebben opgebouwd. Als ik daar was gebleven was ik een heel ander mens met een ander perspectief geweest, maar niet minder gelukkig. Door de oorlog hadden we alleen geen keuze meer.

Toen we in het asielzoekerscentrum in Nederland aankwamen was ik acht jaar. Ik was volop bezig met kind zijn: buitenspelen, mensen leren kennen, ontdekken. Maar toch was er altijd een gevoel dat ik toen niet helemaal kon plaatsen: stress. Mijn ouders moesten zich aanpassen aan een nieuwe cultuur, heel veel regelen en er tegelijkertijd zijn voor hun opgroeiende kinderen. Alle kennis die ze hadden opgedaan was ineens niets meer waard, hier moet je helemaal opnieuw beginnen.

Daarom vind ik het zo gemakzuchtig en egoïstisch om mensen te bestempelen als ‘gelukszoeker’. Als jij je ook maar een beetje verdiept in waarom die mensen naar een ander land trekken, dan zou je zien dat deze mensen helemaal niet bezig zijn met geluk: ze zijn bezig met overleven. Ik vind het een erg westers perspectief. Zo van: hier is alles het beste, en als je niet in het Westen geboren bent zal je wel niet gelukkig zijn.

Hoewel ik me helemaal niet identificeer met het woord ‘gelukszoeker’, krijgt volgens mij iedereen die in een asielzoekerscentrum heeft gezeten er wel mee te maken. Ik merkte dat ik het me best wel aantrok toen het woord vaak werd gebruikt in de discussie over hoeveel vluchtelingen Nederland gaat opvangen. Ik heb me dan ook voorgenomen er voortaan wat van zeggen als iemand in mijn omgeving het woord gebruikt.

Toch geloof ik niet dat het uitbannen van een woord het antwoord is. Ook al leven we nu in een tijd waarin mensen veel beter op hun woorden letten, dat ik anders ben voel ik altijd. Laatst ging ik met klasgenoten naar een chic theater in Amsterdam waar veel rijke, hoogopgeleide mensen komen. Toen ik even alleen rondliep voelde ik de blikken. Als mensen het niet uitspreken, stoppen ze je wel in een hokje met hun ogen. En ik kan het eigenlijk niemand kwalijk nemen: denken in hokjes zit nou eenmaal in onze natuur. Mensen die praten over ‘gelukszoekers’ doen dat ook alleen maar omdat dat beeld ze aangeleerd is. Daarom is bewustwording en educatie een belangrijk onderdeel voor verandering. Een woord veranderen heeft geen zin als mensen niet begrijpen waarom het kwetsend is.”

Lesbo

“Het woord ‘lesbo’ is niet per definitie beledigend. Het is de vrouwelijke, ietwat lompe versie van ‘homo’ en het zegt gewoon waar het op staat: een vrouw die op vrouwen valt. 

Toch is het een woord waar ik me nooit prettig bij heb gevoeld. Dat komt met name doordat het bijna altijd gebruikt wordt door heteroseksuele mensen en dan vaak als scheldwoord of op een denigrerende manier. Het is een woord dat ik weleens naar mijn hoofd geslingerd krijg als ik hand in hand over straat loop met mijn vriendin of als ik uitga met mijn queer vrienden. Naast opmerkingen als ‘pot’, ‘wat geil’ of mannen die gewoon intimiderend lang blijven staren. Dit heeft ervoor gezorgd dat het woord nare associaties bij me oproept.

Maar nog veel meer dan het woord, gaat het om de context waarin het gebruikt wordt. Als ik samen ben met andere queer personen met wie ik op hetzelfde level zit en iemand gebruikt het woord lesbo, dan is dat voor mij al heel anders. Het claimen van zo’n stigmatiserend woord kan heel verlossend zijn. Andersom zou het heel intimiderend zijn als ik gewoon over straat loop en iemand roept “hé lesbisch persoon!” naar me. Het voelt gewoon vervelend om continu in een hokje gestopt te worden. Het zou een ander niet aan moeten gaan hoe ik me kleed, hoe ik praat, of met wie ik omga. Als je daar iets positiefs over wil zeggen is dat natuurlijk prima, maar vraag jezelf af: had je het ook benoemd als ik hetero was? Zo niet, dan hoef je dat nu ook niet te doen. 

Dat in hokjes stoppen gebeurt ook weer in andere vormen. Tegenwoordig wordt iedereen die queer is op één hoop gegooid als lhbtiq+-gemeenschap, terwijl je het dan hebt over zo’n uiteenlopende groep individuen met heel uiteenlopende ervaringen. Zoveel mogelijk letters van het alfabet worden achter elkaar geplakt om maar aan te duiden dat iemand niet heteroseksueel en/of cisgender is, wat ik erg vermoeiend vind. Onderdrukking is inderdaad iets dat ons allemaal bindt en daarom zouden we solidair moeten zijn, maar in de realiteit gebeurt dat niet altijd. Daarom vind ik het soms lastig dat deze gemeenschap steeds als één aangeduid wordt. Het wekt de indruk dat solidariteit in deze gemeenschap vanzelfsprekend is.”

Laagopgeleid

“Ik zie om me heen regelmatig hoe denigrerend er wordt gedaan tegen laagopgeleiden. Wanneer iemand die havo heeft gedaan bijvoorbeeld toch naar het mbo wil om schoonheidsspecialist te worden. Dan roept iedereen: “wat zonde!” Daar kan ik zo boos van worden. Toen ik iemand dat laatst op een verjaardag hoorde zeggen, heb ik er wat van gezegd. Het is toch bizar als mensen hun droom niet volgen, alleen maar omdat ze ook een niveautje hoger zouden kunnen? Daar werd niet heel enthousiast op gereageerd, mensen bleven erbij dat het zonde is. Of het neerkijken opgelost wordt door de term ‘laagopgeleid’ te veranderen weet ik niet, maar ik denk wel dat je mensen meer vrijheid geeft om te doen wat ze leuk vinden als je daar niet meteen een stempel ‘laag’ of ‘hoog’ op drukt.

Het lastige is dat kinderen al vroeg leren neerkijken op laagopgeleiden. Dat begint op de basisschool, met ouders die balen als hun kind lager advies dan havo krijgt. Toen ik vmbo-kader advies kreeg vond ik dat prima, maar ik merkte aan de ouders van andere kinderen dat dit niet iets was om tevreden mee te zijn. Ik kwam op een gemengde middelbare school, maar de vmbo’ers en de havo-vwo’ers kregen wel les in een ander gebouw. Daar werd ineens erg zichtbaar hoe er over ons werd gedacht. Dat zat in kleine dingetjes: zo werd het andere gebouw veel beter onderhouden en hing er duurder wc-papier dan bij ons. Ook mochten de havo en vwo-leerlingen in ons gebouw komen, maar wij niet in dat van hen. Dat was extra jammer omdat ze daar lekkere zitzakken hadden die wij niet mochten: die zouden we toch kapot steken, werd ons verteld.

Ik mag dan laagopgeleid zijn, maar ik ben nooit gestopt met groeien. Mijn opleiding tot schoonheidsspecialiste heb ik versneld gedaan, toen ben ik nog een niveau omhoog gegaan en heb ik verschillende cursussen gevolgd. Daarna heb ik vier jaar lang bij meerdere salons gewerkt, en nu ben ik zelfstandig ondernemer met een eigen salon aan huis. Mijn vader was ook ondernemer en heeft me altijd aangemoedigd om mijn eigen bedrijf te beginnen. Ik had daar eerst niet zo’n zin in, maar toen er vlak na zijn overlijden een ruimte vrijkwam heb ik me meteen ingeschreven bij de KvK. Het was alsof het zo had moeten zijn.

Autist

“Ik zeg liever niet meteen tegen mensen dat ik autisme heb. Ik heb zelfs jarenlange vriendschappen gehad met mensen die het niet wisten. Dat doe ik omdat je niet snel aan me zal zien dat ik autistisch ben, en als ik het dan vertel gaan mensen me ineens anders behandelen. Dan gaan ze langzamer praten, minder moeilijke woorden gebruiken en diepere onderwerpen vermijden. Ik ben geen domme jongen, dus ik hoor dat echt wel. Mijn beste vrienden reageerden prima toen ter sprake kwam dat ik autisme heb, maar er zijn ook mensen geweest die ineens stopten met contact opnemen. Het is iets waar ik altijd al last van heb gehad: op het speciaal onderwijs hoorde ik er niet bij omdat ik te ‘normaal’ was, maar op het reguliere onderwijs was ik weer die autist.

Toch moet ik het label ‘autisme’ ook af en toe gebruiken om mezelf te beschermen. Mensen vergeten weleens dat mijn hoofd anders werkt dan dat van hen en overschatten me. Zo kwam een goede vriend van me een keer aan met een verrassing: we zouden die dag een auto lenen en daarmee naar Rotterdam rijden om samen in een chic restaurant te gaan eten. Dus ik moest onverwachts twee uur rijden naar een drukke stad, sociaal doen met mensen die ik niet ken en dan ook nog eens terug! Soms is het lastig om mensen duidelijk te maken dat ik heel veel moeite heb met iets wat voor hen de normaalste zaak van de wereld is. Daarom ben ik die dag toch gegaan. Sindsdien heb ik wel heel hard gewerkt aan het leren nee te zeggen.

Ik heb het idee dat mensen met autisme vaak over een kam geschoren worden. Ik hoor regelmatig dingen als: “autisten zijn altijd heel netjes”, of “autisten zijn altijd bang voor onbekende mensen”, omdat dat is wat ze meekrijgen in de media. Maar geen autist is hetzelfde. Ik ken mensen die net zoals ik Asperger hebben, maar die met heel andere dingen zitten dan ik. In de media is autisme ook bijna altijd iets negatiefs, terwijl ik er ook zeker mooie dingen uit heb gehaald. Zo heb ik een veel mooier appartement dan de meeste van mijn leeftijdsgenoten, omdat ik begeleid woon. Of ik zou willen dat het woord veranderd weet ik niet zo goed. Of iemand me nou ‘autist’ of ‘persoon met autisme’ noemt maakt me niet zoveel uit, al word ik liever gewoon Bjarne genoemd. Autisme is niet wie ik ben.”