Medusa veranderde na haar verkrachting in een wraaklustig monster

Aan de muren van de Uffizi Gallery in Florence hangt een schilderij van Caravaggio, met daarop een vrouwelijk wezen met kronkelige haren. Ze ziet er zo majestueus en huiveringwekkend uit, dat de zestiende-eeuwse dichter Gaspare Murtola er ooit over schreef: “Vlucht, want als je ogen ooit van schrik vast raken aan het beeld, verander je in steen.” Met ontblote tanden, kronkelende slangen als haren, en een afgehakt hoofd waar het bloed nog uitstroomt, zie je een wezen dat zich realiseert in welke afgrijselijke situatie ze zich bevindt. We hebben het natuurlijk over Medusa.

Sinds het begin van de westerse beschaving, toen mythes in vuur en steen gesmeed werden, is de mensheid geïnteresseerd in het verbeeldingsvermogen van de oude Grieken. Verhalen over goden, titanen en reuzen komen voorbij in kindersprookjes, en veel mythologische monsters zien we nog steeds terug op het witte doek. Maar geen vrouwelijk karakter is waarschijnlijk zo populair als Medusa, het monster dat mannen in steen kan veranderen met slechts een enkele blik.

De mythe van Medusa leeft voor in de populaire cultuur van nu: bijvoorbeeld in de slechterik Sedusa in The Powerpuff Girls, of in het liedje Madam Medusa van UB40, dat over Margaret Thatcher gaat. In de laatste twee decennia is ze in de bioscoop vooral te zien geweest in vorm van verleidster: de Russische actrice Natalia Vodianova gaf supermodellenkrachten aan de 2010-remake van Clash of the Titans, en Uma Thurman was een verleidelijke Medusa in Percy Jackson and the Olympians: The Lightning Thief. En zelfs de televisiefilm House of Versacevond inspiratie bij Gorgo Medusa: het beroemde modehuis gebruikte een afbeelding van haar – van voordat ze werd vervloekt – voor het iconische logo.

In tegenstelling tot andere figuren uit de Griekse mythologie, kennen de meesten van ons Medusa wel – ook al kunnen we ons de details van haar mythe misschien niet helemaal herinneren. Bij een snelle karakterschets gaat het al snel over slangen, ogen die kunnen doden en een drang naar destructief gedrag. In haar boek Literature and Fascination vertelt Sibylle Baumbach dat Medusa de tijd deels zo goed doorstaan heeft vanwege onze honger naar grootse, fascinerende verhalen, die vaak de gevaarlijke, vrouwelijke verleiding als focuspunt hebben. Tegenwoordig is Medusa een “multimodaal beeld van bedwelming, verstening en een verleidende aantrekkelijkheid.” Dit wordt bevestigd door een snelle zoekopdracht op Google. De meeste afbeeldingen bevinden zich tussen twee specifieke beelden in: een femme fatale uit wier hoofd een soort slangenvlechten groeien (zie bijvoorbeeld Rihanna op de cover van GQ Magazine), of een afzichtelijk afgehakt hoofd, omgeven door bloed. In de oudheid was Medusa al net zo multidimensionaal. Op oude vazen en sculpturen wordt ze afgebeeld als een Gorgo, maar langzaamaan veranderde dat. De Romeinse dichter Ovidius was de eerste die haar oorsprongsverhaal onderzocht in de literatuur, en beschreef haar transformatie uitvoerig in zijn werk Metamorfosen, dat uit ongeveer 8 n.C. stamt. Volgens Ovidius was Medusa ooit een heel mooie, jonge vrouw geweest, de enige sterfelijke van de drie zussen die ook wel bekend stonden als de Gorgonen. Haar mooie verschijning trok de aandacht van de zeegod Poseidoen, die haar vervolgens verkrachtte in de heilige tempel van Athena, de godin van de oorlog. Athena was woedend om de ontheiliging van haar tempel, en veranderde Medusa in een monster met een kronkelende wirwar aan slangen op haar hoofd. Ook gaf ze haar het dodelijke vermogen mensen die haar aankeken te verstenen. In de versies van de mythe die daarna veel verteld werden, focuste men zich vooral op het verloop van het verhaal, met Perseus in de hoofdrol. Deze halfgod wordt op Medusa afgestuurd door Polydektes, de koning van Seriphos, en krijgt de opdracht het hoofd van Medusa terug te brengen naar Seriphos. Door een reflecterend, bronzen schild te gebruiken waarmee hij zijn ogen beschermt, weet Perseus Medusa te onthoofden. Uit haar verminkte nek wordt het gevleugelde paard Pegasus geboren. Nadat Perseus Medusa’s hoofd heeft gebruikt om zijn vijanden op het slagveld te verstenen, overhandigt hij het hoofd van de Gorgo aan Athena, die het aan haar schild bevestigt. Door middel van dit heldenverhaal, dat volledig gecentreerd is rondom een mannelijke hand, komt de naam Medusa gelijk te staan aan een monster.

Als we teruggaan naar het oude Griekenland, zien we een Medusa die voorzien was van zowel de kracht om te doden als te bevrijden. Beeldhouwers en schilders gebruikten het hoofd van Medusa als een symbool van kwaad dat slechte geesten moest afschrikken. Maar haar tragische schoonheid was misschien nog inspirerender. Kijk bijvoorbeeld naar de Romeinse mozaïekvloer in het Getty-museum in Los Angeles, waar Medusa’s slangenharen afgebeeld zijn als weelderige krullen, en ze met haar priemende blik elegant haar hoofd afwendt. Haar hoofd in het midden van de mozaïek is als een goedbeschermde talisman, omgeven door een schild van concentrische cirkels. En er zijn nog tal van andere voorbeelden waarin ze meer als muze fungeert dan als monster.

Eenmaal aangekomen in de Renaissance, moest het mysterieuze wijken voor verschrikking. Het bronzen beeld van Cellini uit 1554 laat een triomfantelijke Perseus zien die bovenop haar staat, met haar afgehakte hoofd in zijn handen. Hier zat iets politieks achter: Cellini was gevraagd om het heldenverhaal van Perseus – de zoon van Zeus die erop uitgestuurd was om Medusa te vermoorden – te gebruiken om de macht van de Medici-familie over het Florentijnse volk te illustreren. Al snel volgden andere kunstenaars: in 1598 schilderde Caravaggio zijn nachtmerrieversie op het houten schild. Ook hij wilde een wit voetje halen bij de machtige Medici’s, dus schilderde hij Medusa op het moment dat ze veroverd werd, waardoor niet zij maar de kijker de macht krijgt.

Tijdens de Franse Revolutie werd Medusa juist een krachtig beeld dat voor verandering stond. Jacobin-rebellen gebruikten haar demonische beeld als een symbool van de “Franse Vrijheid”, juist om het establishment te ondermijnen. En ondertussen hielpen romantici als Percy Bysshe Shelley ook om het verhaal van Medusa te gebruiken voor andere representaties. Deze dichter was zo geïnspireerd geraakt door zijn bezoek aan Uffizi dat hij een ode aan haar schreef, en hielp haar zo af van het patriarchale frame waar ze in gevangen had gezeten – als een symbool van verschrikking. Eenmaal verlost van die vijandelijke mannelijke blik, kunnen we eindelijk Medusa’s “elegantie” en “gepantserde glans” in ere herstellen, en haar menselijkheid zien.

In het manifesto The Laugh of the Medusa uit 1975 schrijft feministisch theoreticus Hélène Cixous dat men de enorme nalatenschap van Medusa heeft gecreëerd uit angst voor vrouwelijk verlangen. Als men, zo beargumenteert ze, zou durven “Medusa recht in haar ogen aan te kijken”, dan zouden ze zien dat “ze niet dodelijk is maar prachtig, en dat ze zelfs lacht.” Als vrouwen hun ervaringen delen kunnen ze de seksistische vooroordelen, waardoor het vrouwelijk lichaam als bedreiging wordt gezien, ontkrachten. Na eeuwen van stilzwijgen, begon de publieke discussie over verkrachting Medusa’s stem te herstellen.

Het is logisch dat Cixous’ manifest zoveel weerklank vond bij velen. Het verhaal van een krachtige vrouw die is verkracht, gedemoniseerd, en toen werd vermoord door de patriarchische samenleving? Dat lijkt minder op een eeuwenoude mythe, en meer op de moderne realiteit. De manier waarop Medusa werd aangehaald in recente verkiezingen laat ook zien hoe alomtegenwoordig misogynie is: Angela Merkel, Theresa May en Hillary Clinton, allemaal hebben ze recent de Medusa-behandeling gehad, waarbij hun gezicht op dat van Medusa werd geplakt. Een ander populair karikatuur laat een afbeelding van Perseus met het gezicht van Trump zien, met het gezicht van Hillary trots in zijn hand.

Westerse culturen hebben duizenden jaren ervaring met vrouwen het stilzwijgen opleggen, schrijft Mary Beard in Women and Power: A Manifesto. Beard stelt dat het uitsluiten van vrouwen in moderne machtsstructuren te herleiden valt tot de klassieke oudheid. Telkens wanneer de macht van mannen bedreigd werd, zo schrijft ze, verscheen Medusa, het archetype van de onhandelbare vrouw, als symbool voor de gevaren van vrouwelijke daadkracht.

Dat Medusa’s gezicht door de tijd heen zo verandert, laat zien dat er geen universele waarheid is in haar mythe. Mooi slachtoffer, monsterlijke schurk, of krachtige godin – ze is al die dingen, en meer. Misschien is het juist die veranderlijkheid wat haar een eindeloze bron van fascinatie maakt. Ze is een figuur waar we collectief onze angsten en verlangens op kunnen projecteren: zowel een symbool voor de woede van vrouwen, als een figuur dat geseksualiseerd werd door hetzelfde patriarchaat waar ze wraak op wilde nemen.