Het Amsterdamse politieplan tegen etnisch profileren is nog lang niet waterdicht

In 2016 legde een onderzoek van de politiewetenschappers een pijnlijk probleem bloot: 40 procent van de proactieve politiecontroles van mensen die geen klassiek Nederlands uiterlijk hebben, is niet objectief te rechtvaardigen. Er wordt dus aan de lopende band etnisch geprofileerd.

Meer dan twee jaar later, na een hoop aanhoudende kritiek, besloot de Amsterdamse politie een plan op te stellen om dit probleem – want dat is het – eindelijk aan te pakken. Hun oplossing: er worden ambassadeurs aangesteld bij de politie “die erop moeten toezien dat er niet meer etnisch geprofileerd wordt”, er komen workshops voor agenten, waarin ze leren wanneer je iemand moet controleren en wanneer niet, en om de zes maanden wordt de stand van zaken geëvalueerd.

Alhoewel het plan natuurlijk hartstikke welkom was, is de manier waarop de politie dit structurele probleem wil aanpakken nog wel wat vrijblijvend. Dat vond ook de Amsterdamse gemeenteraad, die afgelopen donderdag met de politie samenkwam om het plan te bespreken. Vanwege een overvolle agenda werd echter besloten om dit uit te stellen naar aanstaande donderdag.

Ook Controle Alt Delete, een organisatie die zich al jarenlang inzet tegen etnisch profileren, gelooft niet dat dit plan de manier bij uitstek is om er voor eens en altijd voor te zorgen dat iedereen eerlijk behandeld wordt door de politie. Om te vragen wat er schort aan het plan en hoe we wel af kunnen komen van etnisch profileren, sprak VICE Dionne Abdoelhafiezkhan, een van de oprichters van Controle Alt Delete.

VICE: Waarom zijn jullie niet tevreden met het plan van de politie?
Dionne Abdoelhafiezkhan: Het is heel goed dat ze zich erover buigen, maar we denken niet dat dit specifieke plan zal helpen. Er staat eigenlijk niets nieuws in, en ze hebben niet gemeten of etnisch profileren ook daadwerkelijk afneemt, waardoor je dus niet aan de hand van cijfers kunt aantonen dat de aanpak werkt.

Jullie hebben zelf wel cijfers over etnisch profileren, toch?
Ja. We hebben, samen met onderzoeker Anne Wester en studenten van de Hogeschool van Amsterdam, ruim 1600 jongeren ondervraagd die de afgelopen tijd door de politie zijn aangesproken of gecontroleerd in Amsterdam Nieuw-West. Hun vertrouwen in de politie bleek zorgelijk laag te zijn. Jongeren met een Nederlandse achtergrond beoordelen het vertrouwen met een 6,1, en Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse allebei met een 5,1. Surinaams-Nederlandse jongeren gaven zelfs maar een 4,7.

Waarom zijn die cijfers zo laag?
Daar zijn verschillende redenen voor. De jongeren geven zelf vooral aan dat het te maken heeft met de manier waarop ze aangesproken worden, en waarom. Daarnaast worden jongeren met een migratieachtergrond 5,6 keer vaker als verdachte gezien voor hetzelfde soort delict als jongeren met een Nederlandse achtergrond.

Een argument dat hier vaak tegen gebruikt wordt is dat jongeren met een migratieachtergrond ook vaker voorkomen in de criminaliteitscijfers.
Dat klopt, maar je kunt ook zeggen dat het een soort self fulfilling prophecy is, met alle gevolgen van dien. Tot 2017 mocht oververtegenwoordiging van een bepaald profiel in de misdaadstatistieken een reden zijn om iemand te controleren. Sinds december 2017 is het officieel beleid dat dat niet meer mag, maar dat beleid wordt niet gevolgd.

Waarom maakt de politie niet gewoon gebruik van cijfers in hun nieuwe plan?
Die vraag moet je eigenlijk aan de politie zelf stellen. Wij hebben het ook al een paar keer aan ze gevraagd, maar een duidelijk antwoord krijgen we niet. Er is in ieder geval veel weerstand om informatie rondom staandehoudingen systematisch vast te leggen. Ze zijn bang dat hun werk nog bureaucratischer wordt en ze in een administratieve rompslomp terechtkomen. En misschien hebben ze ook het gevoel dat ze niet vertrouwd worden in hun werk als ze ook nog eens alles moeten neerschrijven en laten controleren wat ze doen.

Hoe zouden we dan de acties van politie kunnen controleren?
Ze moeten bijhouden waarom iemand staande wordt gehouden en waar dat toe heeft geleid. Het moeilijke hieraan is dat de politie soms iemand staande houdt omdat ze gewoon even wat willen rondvragen of informatie willen verzamelen, en dus niet zozeer omdat ze een strafbaar feit vermoeden. Dat is logisch vanuit het oogpunt van de politie, maar kan wel intimiderend zijn voor een burger – vooral als dit systematisch gebeurt, zonder echte reden.

Zouden bodycams misschien kunnen helpen?
Ja, maar er schort voorlopig nog te veel aan de regelgeving eromheen om het goed te laten werken. De politieagent kan zelf kiezen of hij of zij een bodycam draagt en wanneer die aan of uit staat. En de beelden van de bodycam zijn niet toegankelijk voor de burger die een klacht wil indienen.

Wat is volgens jullie dan de oplossing om etnisch profileren echt goed aan te pakken?
De politie moet afgaan op verdacht gedrag en niet op een ‘verdacht’ uiterlijk. Bij algemene controles zou de politie elke derde of vijfde auto moeten stoppen in plaats van afgaan op hun onderbuikgevoel. Op dit moment heeft de politie geen zicht op hoe vaak etnisch profileren plaatsvindt en dus ook niet of het afneemt door deze aanpak. Tot die tijd vinden wij dat je moet stoppen met proactieve verkeerscontroles, en de politie dus niet meer op intuïtie mensen staande mag kunnen houden. Dan weet je tenminste zeker weet dat de mensenrechten gewaarborgd worden.

Wat is op lange termijn het effect van etnisch profileren, denk je?
Als je meer vertrouwen hebt in de politie, ben je ook sneller geneigd om met ze samen te werken. Dat heeft de politie ook nodig om misdaden te bestrijden. Bij mensen met een migratieachtergrond ontstaat er anders ook wantrouwen tegenover de overheid. Je kan getraumatiseerd raken als je keer op keer staande gehouden wordt door de politie, en angst voor de politie wordt generatie op generatie doorgegeven. Vijftig jaar geleden werd er al over etnisch profileren geschreven in Het Parool. Er hebben dus bijna vier generaties last van gehad.

Denk je dat er wel íets verbeterd is sinds die vijftig jaar?
Absoluut niet. Onze samenleving is aan het verharden en het publieke debat wordt steeds ruwer. Ook media spelen een belangrijke rol in beeldvorming. Mensen zeggen altijd: politieagenten zijn ook maar mensen. Maar dan denk ik: nee, eigenlijk niet, want zodra je jouw uniform aantrekt, moet je je persoonlijke opvattingen opzij kunnen zetten. Mensen die op PVV, SP of GroenLinks stemmen kunnen allemaal goede politieagenten zijn, mits ze zich gewoon aan de wet houden– iets wat nu niet altijd het geval is. Ik weet door verschillende gesprekken met agenten dat er heus wel bereidheid is, maar het is nu aan de kapiteinen van het schip om er daadwerkelijk wat aan te doen.