De zoektocht naar het portret van radicale oerfeminist Wilhelmina Drucker

Toen Wilhemina Drucker in 1917 haar zeventigste verjaardag vierde, werd er voor de gelegenheid een haar portret van haar geschilderd door de 26-jarige kunstenaar Truus Claes. Dat tafereel is vastgelegd, op een foto die wel iets weg heeft van een blik Droste Cacao: Drucker leunt ontspannen achterover op haar bureau, naast een levensgroot schilderij waarop ze in precies dezelfde pose staat afgebeeld. Op de voorgrond van de foto zit Claes, met de verfkwasten nog in haar hand. Ze lijkt vooral opgelucht dat haar allereerste grote opdracht erop zit.

Merkwaardig genoeg is de foto bewaard gebleven, maar het schilderij zelf is spoorloos verdwenen. Er bestaat sowieso maar weinig beeld van Drucker. Tegenwoordig is ze vooral bekend als naamgever van Dolle Mina, de actiegroep die vijftig jaar geleden het gezicht werd van de tweede feministische golf. Op het handjevol kleurloze foto’s dat er van haar bewaard is gebleven, ziet ze eruit als een goedmoedige burgervrouw, met keurig opgestoken haren en altijd een stijf gestreken kraagje om haar nek. Het past bij het idee dat de eerste Nederlandse feministen vooral dames uit de hogere klasse waren, die op een uiterst beschaafde manier het kiesrecht nastreefden. Dat beeld doet haar geen recht, vinden publiekshistorici Agnes Cremers en Mark Bergsma. Drucker was in haar feminisme minstens zo radicaal en vooruitstrevend als de Dolle Mina’s van de tweede golf. Daarom zijn ze op zoek gegaan naar het verdwenen portret. Ik belde ze op om te vragen hoe het staat met hun historische speurtocht, en waarom Wilhelmina Drucker zo’n bijzondere vrouw was.

VICE: Hoe kwamen jullie op het idee om dit schilderij te gaan zoeken?
Mark Bergsma: De beroemde foto, waarop je ziet dat Wilhelmina Drucker geportretteerd wordt door Truus Claes, hebben we gebruikt voor een tentoonstelling

over honderd jaar vrouwenkiesrecht, die we samengesteld hadden voor Atria. Voor advies hadden veel contact met de Wilhelmina Drucker-fundatie, een stichting die zich inspant om Druckers werk te bewaren en onder de aandacht te brengen, opgericht door Myriam Everard en Ulla Jansz. Op hun verzoek hebben wij hen een rondleiding gegeven door de tentoonstelling. En toen we bij die foto kwamen, raakten we erover in gesprek, vooral over hoe weinig beelden er eigenlijk zijn van Drucker. Er is wel een ander portret, dat na haar dood geschilderd is door dezelfde kunstenares. Maar dat portret is heel statisch. Te statisch, eigenlijk. Het portret op de foto is veel meer ontspannen. Maar niemand weet waar het is. Toen dachten we: we gaan dat portret gewoon zoeken.

Jullie zijn vurig enthousiast over Wilhelmina Drucker. Hoe komt dat zo?
Agnes Cremers: We kenden haar al wel, maar bij het maken van die tentoonstelling hebben we ons pas echt goed in haar verdiept. Dankzij experts van de Wilhelmina Drucker-fundatie kwamen we steeds meer over haar te weten. Haar verleden is erg bijzonder. En ze was gewoon echt, echt een radicaalfeminist.

Mark: Wat ons denk ik vooral erg verraste was haar activisme. In 1889 richtte ze de Vrije Vrouwenvereeniging op, en daarmee trok ze het hele land door om spreekbeurten te geven. Ze werd met rotte appels bekogeld, op alle mogelijke manieren kreeg ze kritiek. En toch ging ze door. Die vorm van activisme is niet meteen wat je voor je ziet als je denkt aan de eerste feministische golf. Die is toch een beetje overschaduwd geraakt door Aletta Jacobs– zij was ook heel activistisch, maar op een andere manier.

Agnes: En Drucker was in Nederland een van de eersten die zich over vrouwenrechten uitsprak. Daaruit blijkt dat ze erg veel lef had. Ze had schijt aan alles. Een vrouw die in het openbaar sprak, dat was in die tijd al revolutionair, laat staan dat je dan ook nog eens je bek opentrekt over vrouwenkiesrecht. Het is fascinerend, hoe moedig ze was.

Wat maakte haar zo radicaal?
Mark: Ze wilde volledige gelijkheid tussen man en vrouw, op alle gebieden. Dus niet alleen wettelijk, maar ook op het gebied van arbeid, familie, maatschappelijke positie en seksuele moraal.

Agnes: Economische zelfstandigheid voor vrouwen vond ze ook enorm belangrijk. Ze hamerde er op dat onderwijs en werk voor vrouwen noodzakelijk zijn, om zich zo financieel onafhankelijk te maken van de mannen in hun leven. Want zo was het in die tijd: als vrouw had je zo weinig rechten, het enige wat je kon doen om je positie te verbeteren was een goed huwelijk aangaan. Drucker had al jong door hoe pijnlijk dat was.

Wat dan?
Drucker en haar zus waren buitenechtelijke kinderen. Haar vader, een rijke bankier, heeft zijn kinderen nooit erkend. Dat was lastig voor haar moeder: als een vader z’n kinderen niet erkende, had je in die tijd een financieel probleem. Ze kregen af en toe wel wat geld van hem, maar de omstandigheden waren vrij armoedig. De vader had ondertussen een nieuw gezin, met andere kinderen, die veel welvarender opgroeiden. Toen hij overleed kregen Drucker en haar zus nauwelijks iets van zijn erfenis, en die andere kinderen wel. Dus dat is ook haar strijd geweest, om het deel van haar vaders’ erfenis te krijgen dat haar toekwam.

Hoe heeft ze dat voor elkaar gekregen?
Onder een pseudoniem bracht ze een boek uit, waarin de misstanden en het onrecht van hun situatie werd beschreven. Haar halfbroers hebben vervolgens geprobeerd al die boeken op te kopen, ze heeft ze eigenlijk gewoon afgeperst – best wel tof.

Mark: Haar oudste halfbroer had politieke ambities, dus die had helemaal geen zin in schandaal. Dat had ze goed in de gaten. Uiteindelijk is er een schikking gekomen en heeft ze alsnog haar deel gekregen. Het geld heeft ze in dienst gesteld voor de strijd voor vrouwenrechten.

Hoe komt het eigenlijk dat er zo weinig beeld van haar is?
Ze stond wel op de voorgrond, maar dat was puur voor de strijd, niet voor haar eigen persoon. Het laatste interview dat er met haar gehouden is, werd dan ook gepubliceerd na haar dood in 1925. Dat wilde ze zelf: ze wilde best nog wat zeggen, maar dat hoefde niet terwijl ze nog leefde. Daar was ze bescheiden in, of nou ja, hoe zeg jij dat nou altijd?

Agnes: Soms wordt er gedacht dat vrouwen altijd maar bescheiden zijn, maar dat was het niet zozeer. Ze was niet ijdel, ze hoefde gewoon geen persoonlijke aandacht. Samen met haar vriendin Theodora Haver had ze bijvoorbeeld een eigen tijdschrift, Evolutie, waarin ze al haar gedachten opschreef, maatschappelijke en politieke stukken zijn dat. Ze liet dus zeker van zich horen, ze was brutaal en nam geen blad voor de mond. Maar er zijn bijvoorbeeld maar heel weinig portretten van haar. Ze was niet bezig met “onderlinge ophemelarij”, zo noemt ze dat geloof ik in het interview.

Is ze daardoor minder bekend dan Aletta Jacobs?
Het is misschien flauw om haar de hele tijd te vergelijken met Aletta Jacobs. Jacobs heeft het in zekere zin slimmer aangepakt: ze heeft meer portretten van zichzelf laten maken en haar eigen memoires uitgebracht.

Mark: Jacobs heeft zichzelf veel meer in de geschiedenis geplaatst, en ze heeft natuurlijk ook een enorme staat van dienst. Ze is daardoor in ons collectieve geheugen blijven hangen, bij Drucker is dat veel minder zo – ook al hebben de Dolle Mina’s zich naar haar vernoemd. Aletta Jacobs is verworden tot het geweten van de eerste golf, terwijl dat niet klopt. Jacobs heeft ontzettend veel betekent, maar ze was dat niet alleen.

Ik moet toegeven dat het ook mijn beeld is van de eerste golf: Aletta Jacobs met een sjerp om haar borst en een groepje keurige burgerdames om haar heen.
Agnes: We hebben twee belangrijke dingen geleerd van ons onderzoek rondom het vrouwenkiesrecht. Ten eerste: het wordt nog steeds vaak gepresenteerd alsof het individuen waren die streden, terwijl het gewoon een massabeweging was. Als je kijkt naar foto’s van de demonstratie van 1916 zie je duizenden mensen, vrouwen en mannen, die daar in Amsterdam staan te demonstreren. Ten tweede: socialistische framing – dat hebben we geleerd van Myriam Everard. De socialisten deden destijds alsof de strijd voor vrouwenstemrecht een luxe was, waar alleen gegoede burgervrouwen tijd voor hadden. De vrouwenkiesrechtbeweging werd als een hobby voor rijke vrouwen. Het zat de socialisten namelijk een beetje in de weg: zij wilden eerst het algemeen kiesrecht -voor mannen- realiseren. Ze waren niet per se feministisch georiënteerd. De socialisten zeiden: arbeidersvrouwen houden zich hier niet mee bezig. Maar dat deden ze wel, natuurlijk wilden zij ook politieke inspraak! De leden van de Vereniging van Vrouwenkiesrecht kwamen uit alle lagen van de bevolking. Maar niettemin was dat frame heel succesvol, het werkt nog steeds door.

Mark: Je moet je ook realiseren dat demonstreren toen iets was wat je als vrouw niet deed. Wilhelmina Drucker vond het heel belangrijk om de straat op te gaan. Als je nu naar die foto’s kijkt, denk je: wat een stijve bedoening. Maar dat was dus echt niet zo, ze waren ontzettend activistisch. En Drucker is een goed voorbeeld van hoe niet-truttig die beweging was.

Hoe werd er destijds eigenlijk over haar gesproken?
Ze werd viswijf genoemd, mannenhater, alles passeerde de revue. Er was veel kritiek op wat ze deed. Eigenlijk werd ze van alle kanten verguisd, maar tegelijkertijd bewonderd, omdat ze zich zo tomeloos inzette voor de vrouwenzaak. Ook tegenstanders vonden haar erg bijzonder – die credits heeft ze uiteindelijk wel gekregen. Maar tijdens haar leven was ze vaak het onderwerp van spot.

Agnes: Dat kwam ook door onwennigheid. Ze was al heel vroeg betrokken bij de Democratische Bond van Domela Nieuwenhuis, en ze was ook al vroeg lid van de Socialistische beweging. Ze nam zelf het woord. Daar werd dan gniffelend op gereageerd, zo van ‘Oeh, kijk nou, er gaat een vrouw spreken.’ Dat zag je later ook bij Suze Groeneweg [het eerste vrouwelijke lid van de Tweede Kamer, red.] toen zij voor het eerst ging spreken. Als ik nu lees hoe er destijds over haar geschreven werd, denk ik dat het voor hen misschien voelde alsof het een kind was dat daar een officiële toespraak stond te houden.

Hoe verloopt de zoektocht naar het schilderij tot nu toe?
Mark: We zijn begonnen met het maken van een inventarisatie van wat we al weten van het werk. Van die verzamelde feitelijke informatie hebben we een analyse gemaakt, en daar kwamen een aantal onderzoekstheorieën uit. De eerste was dat het wellicht is aangeboden aan het Stedelijk Museum. Dat zou logisch zijn, want van haar in 1912 overleden medestrijder Theodora Haver werd een marmeren borstbeeld gemaakt, dat ook aan het Stedelijk werd aangeboden. Maar het is lastig zoeken in het archief van het Stedelijk, er zitten veel gaten in de notulen. Het schilderij kan zomaar in het depot zijn beland, zonder dat iemand wist wie er op stond.

Agnes: Mark heeft ook in krantenarchieven gespeurd naar berichtgeving hierover. Wilhelmina Drucker was in die tijd best een bekende Nederlander, dus als haar schilderij zou zijn aangeboden zou het ergens wel zijn gedocumenteerd. Maar we hebben niks gevonden.

Vinden jullie het een mooi portret?
Nou, het schilderij is gemaakt toen Truus Claes nog een beginnend kunstenaar was, en dat kan je wel zien. Drucker had ook wel een gevestigde naam kunnen kiezen om haar portret te schilderen, maar ze koos voor een jonge vrouw. Dat kan ook een rol gespeeld hebben bij het verdwijnen van het schilderij: dat mensen het kwalitatief niet voldoende vonden om op te hangen. Maar om herinnerd te worden, heb je beelden nodig. Als we dit schilderij van Drucker vinden, helpt dat om haar verhaal in het geheugen op te nemen.

Mark: En ook om haar verhaal kleurrijker te maken. Het is zo typisch dat het schilderij is verdwenen, zoals er voor de meeste mensen ook over Drucker maar flarden bekend zijn. Daar worden wij erg activistisch van. Ze verdient een zichtbare plaats in de geschiedenis.

Gaan jullie het schilderij ooit vinden?
Agnes: Ik ben best wel positief ingesteld, dus ik denk dat het wel zal lukken.
Mark: Ik was teleurgesteld toen er in het archief van het Stedelijk allemaal hiaten bleken te zitten, en we daar niet meteen antwoorden of aanknopingspunten konden vinden. Maar Agnes zei toen heel mooi: we moeten het laten leven. Het schilderij kan namelijk ook gewoon ergens boven een bank hangen. Een paar maanden geleden kwam het bureau, dat je ook op die foto ziet, ineens boven water, bij iemand die via een omweg ooit aan Drucker verbonden was.
Agnes: Precies. Daarom is het ook zo belangrijk dat het niet alleen bij ons blijft, en dat wij in de archieven blijven rondhangen, maar dat deze zoektocht de wereld in gaat.

Bedankt!