Alle foto's door Sabine Rovers
Alle foto's door Sabine Rovers 

FYI.

This story is over 5 years old.

Identiteit

Nadya van Pussy Riot over gevangenisliefdes, huiselijk geweld en Harvey Weinstein

"In de gevangenis had ik wel vriendinnen, maar die moesten daar altijd een prijs voor betalen. Een van de vrouwen met wie ik contact had, verloor zelfs haar kans op vervroegde vrijlating."

Nadya Tolokonnikova: politiek activist, kunstenaar en lid van de befaamde punkrockformatie Pussy Riot. Ter ere van ADE Green – de subconferentie van ADE over duurzaamheid, innovatie en maatschappelijke verandering in de muziekindustrie –, was ze in Amsterdam. Wij mochten haar ook even spreken, in haar hotelkamer. We vroegen haar hoe het leven in de gevangenis was, wat de snelste weg naar de feministische revolutie is, en of ze na haar gevangenisstraf voorzichtiger is geworden met wat ze zegt. Broadly: Ha, Nadya. Had je verwacht dat je, door je inmiddels wereldberoemde protestactie in die Russische kerk in 2012, in de gevangenis zou belanden?
Nadya: Nee, omdat ik absoluut niet verwacht had dat we voor die actie gearresteerd zouden worden. We deden op dat moment namelijk niets illegaals: het was een symbolische, artistieke demonstratie. Later, ook nu, voerden we hetzelfde soort acties uit, en daarvoor zijn we ook niet in de gevangenis beland. Het is heel willekeurig. Als activist in Rusland houd je er trouwens wel altijd rekening mee dat je ieder moment in de gevangenis kunt belanden. Dat is ook een gezonde houding om aan te nemen, denk ik, want dan ben je er altijd op voorbereid. Als je er rekening mee houdt, kun je er grapjes over maken, om lachen – dat deden mijn vrienden en ik altijd, als een soort zelfbeschermingsmechanisme. Ik denk dat het een heel natuurlijke reactie is in situaties waarin je onderdrukt wordt. Wat is de belangrijkste zaak waar je nu voor aan het vechten bent? Ik heb je de laatste tijd veel horen praten over huiselijk geweld in Rusland. Ons mediaplatform, MediaZona, waarmee we zijn begonnen in 2014, brengt verslag uit over onder andere huiselijk geweld in Rusland. In Rusland is het heersende narratief dat als jij door je man geslagen wordt, het betekent dat hij van je houdt. Vrouwen groeien op met die gedachte, en geven dit ook weer door aan hun dochters. Als je bij de politie aangifte doet van huiselijk geweld, is dat ook precies wat er tegen je wordt gezegd: "Hij slaat je? Dan houdt hij van je." En meestal zijn ze ook niet bereid een zaak te starten, door een zogenaamd gebrek aan bewijs. Ook een veelgehoorde uitspraak op politiebureaus: "Kom maar terug als je eenmaal vermoord bent." Binnen de feministische gemeenschap in Rusland proberen we er nu al jaren wetten doorheen te krijgen om huiselijk geweld tegen te gaan, maar in plaats daarvan heeft onze overheid de straffen op huiselijk geweld juist verlaagd. Door informatie te verspreiden, proberen we slachtoffers alsnog te helpen. We zouden heel graag meer willen doen, maar op het gebied van rechten voor gevangenen bereiken we momenteel meer.

Advertentie

Wat precies?
Met onze NGO, Zona Prava, komen we op voor de rechten van Russische gevangenen. We helpen gevangenen die terminaal ziek zijn: we proberen ze uit de gevangenis te krijgen, want in Rusland mag je, als je bijvoorbeeld een bepaald stadium van kanker hebt, helemaal niet vastzitten. Wij staan die mensen bij en helpen ze bij het indienen van klachten. Op dat gebied hebben we ook al veel bereikt. Zeker als je je tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens richt – via die weg hebben we mensen vrij weten te krijgen. Ook helpen we gevangenen aan medicatie komen. Toen ikzelf vast zat, zag ik veel vrouwen om me heen die geen toegang hadden tot medicijnen, terwijl die van levensbelang waren. Denk bijvoorbeeld aan vrouwen die hiv-positief zijn. En dan is het weer hetzelfde verhaal: je dient een klacht in en gaat verschillende rechtbanken af. Het probleem is dat we voornamelijk individuen helpen; het is veel lastiger om het gevangenissysteem radicaal om te gooien, want daar heb je de overheid bij nodig.

"Ik heb een probleem met activisten die mensen om zich heen er continu van proberen te overtuigen dat ze het fout doen, alsof zij de ultieme waarheid in pacht hebben."

Je hebt zelf natuurlijk ook vastgezeten in een Russische cel. Werd jij anders behandeld dan de andere gevangenen, omdat iedereen je naam inmiddels kende en de media overal bovenop zat?
Ja. Gevangenen in Russische gevangenissen moeten 16 uur per dag werken, al mag dat eigenlijk helemaal niet. Je hebt ook nooit een dag vrij, dus dan ontstaat er een soort leger van zombies. Gevangenen moeten allerlei werk doen, hekwerken maken voor begraafplaatsen en dat soort dingen – maar vooral politie-uniformen naaien. Een van de makkelijkste baantjes is matroesjka's in elkaar zetten, dat wilde iedereen natuurlijk doen – ik ook. Uiteindelijk moest ik ook uniformen naaien. Ikzelf hoefde geen 16 uur te werken, maar 8 – inderdaad omdat de media bovenop mijn zaak zat. Het probleem was alleen dat ik aan het einde van de dag aan hetzelfde quotum, 200 uniforms, als de andere gevangenen moest zitten. Op een gegeven moment veranderde ik daardoor in de meest gehate gevangene ooit, omdat ik mijn werk gewoon niet afkreeg [en de andere gevangenen hierdoor meer werk hadden, red.]. Na een tijdje ben ik zelfs op de gevangenisdirecteur afgestapt, om te zeggen dat ik ook 16 uur per dag wilde werken. Je ondervond dus eigenlijk alleen maar nadelen aan die 'privileges'.
Ja, al zou ik het niet per se privilege noemen. Het was eerder een trucje om mij nog verder te isoleren. Sowieso mochten de andere gevangenen niet met mij praten, dat was absoluut verboden. Ik had wel vriendinnen, maar die moesten daar altijd een prijs voor betalen. Een van de vrouwen met wie ik contact had, verloor zelfs haar kans op vervroegde vrijlating. Daardoor moest ze drie jaar langer in de gevangenis doorbrengen. Een andere vriendin werd naar een andere afdeling overgeplaatst, waar de leefomstandigheden nog veel erger waren dan bij ons

Advertentie

Puur en alleen omdat ze met jou omgingen.
Ja. De cipiers gingen echt heel ver. Op een gegeven moment werd er tegen de andere gevangenen gezegd dat ze hun familie een maand lang niet te spreken zouden krijgen. "Dat hebben jullie aan Tolokonnikova te danken, want zij praat veel te veel over de leefomstandigheden hier," werd erbij gezegd. "Als jullie willen dat het leven hierbinnen weer normaal wordt, moet jullie ervoor zorgen dat zij haar bek dicht houdt." Op een gegeven moment hadden ze ook een andere gevangene ingeschakeld, die mij moest gaan verleiden. In de gevangenis zijn lesbische relaties namelijk ten strengste verboden. Als je dan betrapt wordt, kunnen ze je chanteren: "Houd vanaf nu je mond over wat zich binnen de gevangenismuren afspeelt, en dan zien we dit voor nu door de vingers." Het begon voor haar als opdracht, als baantje, maar [lacht]… Uiteindelijk bleken we elkaar heel leuk te vinden. Het gevangenisbestuur was ook allesbehalve blij met haar, want ze deed haar werk niet zo goed [lacht nog harder].

"Ik ben niet voorzichtiger geworden met wat ik doe of zeg. Ik zou het niet kunnen, ook al zou ik het willen – dan kun je maar beter gelijk in je graf gaan liggen."

Merk je dat je op het gebied van activisme voorzichtiger bent geworden met wat je wel en niet zegt, nadat je weer op vrije voeten was?
Dat zou ik niet kunnen, ook al zou ik het willen – omdat de hele logica waarmee zij mensen in de cel zetten zo absurd is. Ze verzinnen ook continu nieuwe redenen om mensen achter slot en grendel te zetten. Nu is er bijvoorbeeld sprake van een golf aan strafzaken tegen mensen die iets gerepost hebben op sociale media – niet eens hun eigen content, dus. Wat gaat er hierna gebeuren, mensen straffen omdat ze iets liken? Daarom kan ik niet voorzichtig zijn met wat ik doe of zeg – dan kun je maar beter gelijk in je graf gaan liggen. Ons antwoord op die repressie is eigenlijk het tegenovergestelde van voorzichtig zijn: doe wat je moet doen, zeg wat je wil zeggen – whatever will happen, will happen. En gelukkig hebben we advocaten die ons daarin bijstaan, die we in gevallen van nood altijd kunnen bellen. Je bent vrij actief op Instagram. Welke rol spelen sociale media in jouw activisme?
Ik vind het fijn dat het bestaat, maar ik zou ook niet dood neervallen als ik het niet meer zou kunnen gebruiken. Als ik morgen wakker zou worden in een wereld zonder sociale media, zou ik in ieder geval véél meer vrije tijd hebben. Zolang ik toegang heb tot de pers, kan ik mijn boodschap blijven verspreiden. En natuurlijk kun je ook je eigen content uit blijven brengen, door middel van zines bijvoorbeeld.

Denk je dat de #MeToo-beweging op sociale media, die op gang kwam na het schandaal rondom Harvey Weinstein, bijdraagt aan de feministische revolutie?
Ik denk dat het een heel positief teken is. Wij hebben vorig jaar in Rusland toevallig een sociaal-politieke flashmob georganiseerd om aandacht te vragen voor dit probleem: niet alleen binnen de filmindustrie, maar seksueel geweld en intimidatie op de werkvloer. Veel van mijn vrienden hadden het toen openlijk over hun ervaringen hiermee, en dat heeft bij veel mensen de ogen geopend. Schandalen als deze leggen trouwens niet alleen positieve dingen bloot, maar ook negatieve. Een paar dagen geleden las ik uitspraken van Russische actrices over deze zaak, en 80% van hen zei dat vrouwen die het slachtoffer geworden zijn van Weinstein "sletten" zijn, en daarom ook "als sletten behandeld worden". Ze hadden er zogenaamd om gevraagd. "Een echte vrouw zou zich nooit over dit soort dingen uitlaten," dat soort uitspraken. Eén actrice zei zelfs: "Het is juist goed als er dit soort dingen gebeuren, dat laat zien dat de regisseur of producer oprecht geïnteresseerd is in zo'n actrice." Het bloed stroomde zowat uit mijn oren toen ik dat las [lacht]. Het weerspiegelt het heersende narratief over vrouwenrechten in Rusland wel heel goed, helaas. Je hebt een boek geschreven, How to Start a Revolution. Wat is volgens jou de snelste weg naar de revolutie voor de vrouwenzaak?
Ik denk dat dat van persoon tot persoon verschilt. Helaas heb ik geen universeel geldend antwoord dat voor iedereen opgaat. Maar zelf probeer ik mensen op allerlei verschillende manieren bewust te maken van wat er allemaal speelt, geweld tegen vrouwen bijvoorbeeld, en daar probeer ik dan de media bij te betrekken. Ik hecht er veel waarde aan als je acties overeenkomen met je woorden. Ik heb overigens wel een probleem met activisten die mensen om zich heen er continu van proberen te overtuigen dat ze het fout doen, alsof zij de ultieme waarheid in pacht hebben. Ik weet dat ik geen engeltje ben en ik ook heus weleens fouten maak, maar meestal hebben onze acties wel een bepaalde impact. Doe gewoon je ding, en sta waar je voor zegt te staan. Bedankt, Nadya.