De lichaamstaal van politici zegt meer dan je denkt

Politiek draait niet om inhoud, maar om emotie. Niet om wát je zegt, maar hoé je iets zegt. En politici weten dat. Het zijn meestermanipulatoren die via lichaamstaal de onderbuik bespelen. Onderschat dit niet, is het advies van lichaamstaalexpert en psycholoog Denise Dechamps: “Lichaamstaal is goed voor minimaal zestig procent van onze communicatie, en in de politiek kan het verkiezingen bepalen.”

Neem het presidentsdebat uit 1960 tussen John F. Kennedy en Richard Nixon. Radio-luisteraars vonden Nixon inhoudelijk sterker, terwijl televisiekijkers voor Kennedy kozen. “Nixon zag er hondsberoerd uit, stond zwetend op het podium en toonde veel signalen van onderdanigheid. Achteraf bleek dat Nixon net uit het ziekenhuis was ontslagen, herstellende van een knieoperatie,” legt Dechamps uit. “Kennedy won uiteindelijk de verkiezingen, omdat er meer kiezers televisie keken dan radio luisterden.” Kortom: de vorm won het van de inhoud.

Ook Nederlandse politici hebben het belang van lichaamstaal in hun oren geknoopt. In onze huidige gefragmenteerde politieke constellatie hebben we zelfs één gemene deler: het handgebaar van Obama. Nederlandse politici zijn er zot op. Zie hier de uitvoering van Mark Rutte, Rob Jetten, Jesse Klaver, Thierry Baudet en Geert Wilders. “Het is eigenlijk een zachtere versie van het vingerwijzen, dat voor de kiezer te agressief overkomt. En de vuist is een dominant gebaar dat vastberadenheid toont, maar door de duim op de wijsvinger te plaatsen, wordt het subtieler,” zegt Dechamps.

Over precies een jaar zijn er weer Tweede Kamerverkiezingen, en de verkiezingscampagnes komen nu al op gang. Dat merk je bijvoorbeeld aan de rechtsere praatjes van Hugo de Jonge (CDA) of de verwoede poging van linkse partijen tot samenwerking.

Omdat lichaamstaal – naast verkiezingsprogramma’s – vanaf nu weer volop in de strijd wordt gegooid om jouw stem te veroveren, help ik je samen met Dechamps door de gehaaide trucjes van Nederlandse politici heen te prikken. Wat zegt de bewuste, of onbewuste expressie over hun ware aard?

Mark Rutte heeft net zoveel verschillende manieren van lachen als dat de VVD integriteitsaffaires kent. Maar let wel, door die glimlach lijken veel dingen als teflon van hem af te glijden. “Lachen is een signaal van warmte. Wanneer iemand naar je glimlacht zie je de ander niet als bedreiging, maar lach je terug,” zegt Dechamps.

Een mooi voorbeeld is toen Rutte tijdens het live NOS-slotdebat een black-out kreeg en angstvallig om zijn ‘oortje’ Carolien vroeg. Vliegensvlug toverde de VVD-leider een glimlach op zijn gezicht. “Met een lach maak je jezelf niet kleiner en wordt zo’n moment ook niet vernederend. Zijn aandoenlijkheid – en dat had George W. Bush ook een beetje – wordt sympathiek. Dan kom je makkelijker met dingen weg,” concludeert de lichaamstaaldeskundige.

Maar lachen is tevens ook het meest gebruikte masker van mensen, zegt Dechamps. En wat zit er achter Ruttes masker? In hetzelfde fragment “lacht Rutte uitsluitend met de mond,” volgens Deschamps. “Dan is er geen oprechte blijdschap. Hij laat ook boosheid zien door voor een fractie van een seconde zijn kaak vooruit te bewegen. Ook kneep Rutte kort zijn ogen dicht en deed zijn hoofd omlaag. Een signaal van onderdanigheid, een beetje als een volgzame hond. Er schemerde toch kort onzekerheid in door.”

Alleen dat registreerden we amper, want we werden afgeleid door die overweldigende glimlach. Maar jij weet nu beter. Jij weet nu dat achter die glimlach een wereld van schaamte en boosheid schuilgaat. Vergeten memo’s glijden nu niet als teflon van hem af, maar blijven plakken als secondelijm.

Tijdens zijn landelijke toespraak over het coronavirus zagen we een heel andere Mark Rutte, ernstiger en veel minder geanimeerd. “Hoe Rutte zich normaal zou bewegen en gedragen zou niet passend zijn in deze situatie,” zegt Dechamps. Wat valt haar op? “Die handen, die liggen heel strak op elkaar. Ik denk dat een coach heeft gezegd: doe maar op elkaar, dat zorgt voor meer rust. Maar je ziet heel duidelijk dat zijn lijf daar onrustig van wordt: hij wil zijn ellebogen bewegen, schouders en bovenlichaam. Waar hij normaal z’n vuist met z’n duimpje zou gebruiken, beweegt hij nu zijn bovenlichaam naar voren.”

Maar waarom liggen die handen zo strak op elkaar geperst? “Dat is wel interessant, want normaal helpen ‘benadrukkers’ om de boodschap kracht bij te zetten. Maar hij houdt ze nu stil, zodat het minder afleidt. Het is droger, stijver, en dat toont ernst en leiderschap. Het is belangrijk dat mensen zien dat het een serieuze boodschap is. Het bewegen van de handen kan juist het tegenovergestelde laten zien, dat is toegankelijker, losser en meer ontspannen,” merkt ze op. “Ook zijn wenkbrauwen gebruikt hij anders dan normaal. Op de momenten dat hij iets van het volk vraagt, bijvoorbeeld om te zorgen voor elkaar, trekt hij ze omhoog. In non-verbale communicatie noemen we dat een vriendsignaal. Als je bijvoorbeeld iemand ontmoet, dan trek je je wenkbrauwen omhoog om de ander te laten weten dat je een veilige connectie bent. Het geeft de ander een gevoel van warmte en verbinding, maar ook het gevoel van gelijkwaardigheid. En dat doet Rutte hier met zijn wenkbrauwen: een gevoel van saamhorigheid creëren. De combinatie van de incidenteel opgetrokken wenkbrauwen en de statische handen geven signalen af van warmte en leiderschap.

Maar is dit nou een gehaaide truc om kijkers thuis een politieke loer te draaien? Om ze naar de VVD te lokken? “Nee,” denkt Dechamps. “Waar het hier om gaat is dat Nederland luistert en meedoet. Het is niet in het eerste belang van Rutte. Van nature had hij er anders gezeten. Maar dit zijn wel degelijk trucjes die worden gebruikt om Nederland zo helder mogelijk te informeren.”

Jesse Klaver, de ideale schoonzoon, staat vaak met opgestroopte mouwen met de handen in zijn zakken. De vlerk. Zo ook tijdens deze meet-up. Wat wil hij hiermee? Denise Dechamps: “Hij zet hoog in op de gunfactor. Door de handen in zijn zakken te doen oogt hij ontspannen en minder gelikt. Politici staan meestal bovenaan de berg, maar hij komt van die berg af. Daardoor maakt hij meer verbinding met zijn kiezer en zet zich tegelijkertijd af tegen zakelijke, afstandelijke politici. Zoals Buma, dat was toch meer een nieuwslezer.”

Maar achter die ogenschijnlijke ontspannenheid gaat meer schuil. Wanneer Klaver, in hetzelfde fragment, van een zwevende kiezer de vraag krijgt waarom zij voor GroenLinks moet kiezen, grijpt hij naar zijn neus. “Dat duidt op verhoogde stress,” zegt Dechamps. “Bij stress verandert de bloedsomloop en stroomt er meer bloed naar de neus.” Bloed stroomt dan naar het primitieve deel van ons brein, om ons klaar te maken om te vechten, vluchten of bevriezen. Een oerinstinct dat aanschiet als we in levensgevaar zijn, vertelt Dechamps verder.

Klaver blijkt een veelvuldig neusknijper. Ook toen Rutte verklapte dat de GroenLinks-leider bij de formatiegesprekken "in een grote BMW wegreed, en de leider van de VVD naar huis wandelde,” kneep Jesse in zijn neus.

Het snel in de stress schieten staat haaks op het ontspannen imago van de GroenLinks-leider. Klaver is een beetje zoals gel die je een out-of-bed-look moet geven: heel hard je best doen om er nonchalant uit te zien. Als kiezer is het toch wel handig om van die tegenstrijdigheid rekenschap te nemen. Anders stem je straks voor Co2-vermindering, maar krijg je biomassa.

Een korte zoektocht door de politieke archieven van YouTube laat zien dat Geert Wilders veel met zijn tong werkt. Dat zien we in debat met Gert-Jan Segers, Klaas Dijkhoff en ook hier bij Rob Jetten.

Waar is dat nou weer goed voor? “Je ziet dat Wilders met zijn tong de binnenkant van zijn mond streelt. Dat noemen we een ‘zelftroostend’-signaal. Om jezelf op te peppen. Alsof je tegen jezelf zegt: ‘Oké Geert, het komt allemaal goed, we slaan ons er hier wel doorheen.’” Het hele tongstreeldebacle, vindt plaats vlak nadat Jetten Wilders verwijt mensen op hun geloof of afkomst te beoordelen. Een ongemakkelijk moment voor Wilders. “In zijn micro-expressie zie je bij de kaken een cluster van ergernis-signalen. Hij spant zijn kaak aan en duwt m’ naar voren. Hij vindt dat zijn woorden worden verdraaid. Met de tong stelt hij zichzelf gerust.”

Misschien wel de meest harde politicus van het land, blijkt van binnen heel zachtaardig te zijn. Zijn strenge voorkomen blijkt slechts spielerei. Kan je van zo’n iemand verwachten dat hij stevige beslissingen neemt? Orde op zaken stelt? Grenzen dichtgooit, korans verbiedt en een kopvoddentaks invoert? Daar valt over te redetwisten. Tenzij hij gewoon een dikke aft in z’n mond heeft waar hij niet van af kan blijven met z’n tongetje.

De ‘belangrijkste intellectueel’ van het land speelt niet alleen piano, maar ook wenkbrauw. Met het golven van zijn wenkbrauwen – dan weer gefronst, dan weer opgetrokken, dan weer rustend – bedwelmt het genie de kiezer, als ware hij een mis van Bach speelt. Maar wij zijn heus niet voor één gat te vangen. Want de wenkbrauw is niet louter het Goede, het Schone en het Ware. Bij nadere bestudering blijkt het tevens een gehaaide politieke truc van de psychologische ommekeer!

In dit fragment, waar Baudet om opheldering wordt gevraagd na kritische noten op abortus en feminisme in zijn Houellebecq-essay, gebeurt er heel veel in een hele korte tijd, qua wenkbrauw. Het voor hem zo kenmerkende wenkbrauwspel is rond 6.30, waar Baudet door de binnenkant omhoog te trekken, zijn wenkbrauw in een omgekeerde V manoeuvreert, en tevens de lippen tuit. “Dat duidt op verdriet en teleurstelling. Misschien wel bewust ingezet, om niet als de botte lul over te komen. Zo van: oh, wat vervelend dat dit zo wordt geïnterpreteerd,” zegt Dechamps. Maar volgens de lichaamstaaldeskundige “raakt dit moment hem wel,” rond 6.58 “zie je zijn mond kort vertrekken, een micro-expressie van angst.” Classic Thierry: brisante dingen de wereld in slingeren en dan zelf in de rol van geframed slachtoffer kruipen, zo vaak dat zelfs de Telegraaf je afvalt.

Esther Ouwehand is de enige vrouw in deze lijst en tevens een vreemde eend in de bijt. Niet omdat ze een vrouw is, maar omdat de fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren de enige politicus is die niet bang is voor de ouderwetse gebalde vuist. Integendeel, ze gebruikt de vuist gepassioneerd. What you see is what you get, is bij Ouwehand het credo. Geen opsmuk. Geen manipulatie van de kiezer. Geen compromissen. Puur onomwonden activisme en idealisme.

Maar is dat wel zo’n strak plan? “De gebalde vuist komt voort uit boosheid. Het brein voelt die agressie,” zegt Deschamps. Dat zie je in dit debat, waar Ouwehand het opneemt voor kwetsbaar natuurgebied dat door de komst van de Formule 1 wordt aangetast. “Het lijkt ook op een oprechte actie en geen bewuste benadrukker – die zijn vaak hoger, zodat ze in het oog springen.” De kiezer is over het algemeen niet zo’n fan van agressiviteit. De gebalde vuist is immers een primitief teken dat je klaar bent om te vechten, om oorlog te voeren, maar de meesten van ons willen toch vrede.

Nu weet je als kiezer in ieder geval een beetje waar je aan toe bent, en dat is ook weleens fijn, tussen al dat gemanipuleer door. We hebben kunnen zien dat politici doelbewust lichaamstaal inzetten om de kiezer te lokken. Maar ook dat ongecontroleerde trekjes, die de ware gemoedstoestand verraden, niet te onderdrukken zijn. Tegelijkertijd, wanneer het er werkelijk om draait, zoals tijdens de corona-speech van Rutte, kunnen politici blijkbaar ook trucjes inzetten ter faveure van het landsbelang, waarbij het eigenbelang wordt geparkeerd. Laat jezelf echter geen rad voor de ogen draaien. Als deze crisis eenmaal is bezworen steken de strapatsen van de Kamerleden hoogstwaarschijnlijk weer de kop op. En dan is het weer business as usual. En met het voorbeeld van Kennedy en Nixon in het achterhoofd, is het belangrijk om te onthouden: lichaamstaal kan verkiezingen bepalen.