Deze feministische filmmaker maakte de meest seksistische speelfilm ooit

Kortom, het scenario is niet al te best, maar de kwaliteit van de film laat ook veel te wensen over. Het geluid is achteraf toegevoegd, inclusief de stemmen van de acteurs, waardoor elke scène onbedoeld iets onheilspellends krijgt. Er komen veel merken in beeld, maar dan op zo’n nadrukkelijke en onhandige manier dat het meer lijkt op een marxistische avant-gardeparodie op de consumptiemaatschappij dan op gelikte sluikreclame. Als iemand een blikje Fristi in de prullenbak gooit, blijft de camera er vijf tergend lange seconden op rusten. De Gulle Minnaar werd destijds dan ook ontvangen als dieptepunt in de Nederlandse filmgeschiedenis. “Driewerf gadverdamme,” schreef het Parool in een recensie met de kop Vrouwen willen graag een beurt.

En het vreemdste is misschien nog wel dat de regie werd gedaan door de feministische filmmaker Mady Jacoba Saks uit Amsterdam. De Gulle Minnaar was de derde speelfilm van haar hand, maar was in alle opzichten het complete tegenovergestelde van al haar eerdere werk.

Mady Saks, geboren in 1946, leerde het filmvak in de praktijk – in de jaren zestig hielp ze haar toenmalige echtgenoot Roeland Kerbosch bij filmopnames in Afrika. Heel erg bruisend was de filmindustrie in Nederland op dat moment niet: in de bioscopen draaiden vooral geïmporteerde Amerikaanse speelfilms, en de enkele Nederlandse productie die je er kon zien was nog in zwart-wit. Nederlandse filmmakers, waaronder Kerbosch, hielden zich voornamelijk bezig met serieuze documentaires over armoede en andere maatschappelijke problemen.

Nadat ze haar echtgenoot had bijgestaan als regieassistent, geluidstechnicus en interviewer, begon Saks in de loop van de jaren zeventig met de productie van haar eigen documentaires. Haar werk was onomwonden en uitgesproken feministisch. Zo liet ze in prijswinnende documentaire Verkrachting diverse vrouwen uitgebreid vertellen over het seksuele geweld dat ze overleefd hadden. De vrouwen die de filmmaker portretteerde waren niet zozeer slachtoffer geworden van een griezelige maniak die ze de bosjes in had getrokken, maar waren verkracht door iemand uit hun naaste omgeving – een vader, een echtgenoot of een vriend van de familie.

Verkrachting werd in 1978 op de televisie uitgezonden en zorgde voor veel discussie, maar ook voor smalende besprekingen van mannelijke journalisten die zich afvroegen of Saks haar boodschap niet te stellig en te opdringerig poneerde. “[…] dat inhameren kan het averechtse effect hebben dat mannelijke kijkers de informatie niet meer accepteren,” schreef Gijs van de Westelaken bijvoorbeeld in De Volkskrant.

Ondertussen zette Saks zich ook buiten haar filmwerk in voor de vrouwenzaak. In 1977 richtte ze samen met psychiater Bertha van Amstel – die ook meegewerkt had aan Verkrachting – de stichting Amazone op: een cultureel centrum waar vrouwen terecht konden voor juridische bijstand, een workshop cartoontekenen of een kopje koffie en de laatste editie van het tijdschrift van de beroemde feminist Gloria Steinem, Ms. Magazine.

De voornaamste bezigheid van Amazone werd al snel het organiseren van tentoonstellingen, in een poging meer aandacht te vestigen op het werk van vrouwelijke artiesten. Zo waren er tentoonstellingen over Aletta Jacobs, over menstruatie en over vrouwelijke kinderboekenillustrators.

Vanaf de jaren zeventig leefde de Nederlandse filmwereld een beetje op: films als Turks Fruit, met sexy jazz als soundtrack en een decor van blote borsten, waren commercieel zo succesvol dat ze in kleur konden verschijnen. Meer fictiefilms volgden en ook Saks waagde zich aan een speelfilm, al behield ze haar sobere stijl en voorkeur voor serieuze onderwerpen.

Ademloos (1982) gaat over een diepongelukkige huisvrouw, gespeeld door Monique van de Ven, die na een pijnlijke bevalling haar dagen doorbrengt in een wolk van postnatale depressie in een nieuwbouwwijk in Almere. In haar tweede speelfilm, Iris (1987), speelt Monique van de Ven een kloeke jonge veearts die zich staande moet zien te houden in een oerconservatief dorpje, waar de lokale bevolking haar wantrouwt omdat ze een aantrekkelijke vrouw is. Het idee voor de film kwam tot Saks toen ze een verhaal hoorde over een veearts in Tsjechië, die kordaat afrekende met haar verkrachter door hem onder narcose te brengen en vervolgens te castreren.

Beide films kregen goeie recensies. Ademloos was, achttien jaar voordat het boek De Gelukkige Huisvrouw van Heleen van Rooyen verscheen, een broodnodige vorm van erkenning voor moeders die stilletjes met hun postnatale depressie worstelden. Iris won de grote prijs op het World Film Festival in Montreal, en werd in Nederland goed ontvangen – al was dat eerder ondanks dan dankzij de feministische thematiek van de film. “Voor Monique van de Ven heb ik een zwak,” opende een recensent in Trouw, “en die hese stem, die mag er wezen.” De recensent van Het Vrije Volk vond de film niet “te boodschapperig”, iets wat hij “gezien Saks’ bemoeienissen met het feminisme” wel had verwacht.

“Ik wil meer ironie in mijn films stoppen,” zei Saks in een interview met Trouw in 1987. “Ik heb een tijd gehad dat ik nogal serieus en prekerig was, maar dat heb ik van me afgeworpen.” Ze noemde Woody Allen als lichtend voorbeeld. Die nieuwe houding sloot aan bij de publieke opinie, die zich inmiddels tegen het onverbloemde idealisme van de jaren zestig en het radicale feminisme van de jaren zeventig had gekeerd. Het woord ‘feminisme’ kreeg een negatieve, starre bijklank– een hobby voor humorloze vrouwen die op mannen lijken, maar mannen haten.

Wellicht was dat de reden dat Saks in 1990 de regie van De Gulle Minnaar op zich nam – om zich te ontdoen van haar reputatie als bloedserieuze feminist, en om te laten zien dat ze zich niet verheven voelde boven melige onderbroekenlol. Het draaide uit op een mislukking. De Gulle Minnaar luidde een barre tijd in voor zowel de Nederlandse filmindustrie als voor de Nederlandse vrouwenbeweging, en de speelfilmcarrière van Saks was over. Ze maakte nog een aantal documentaires, voordat ze op haar 64 ste overleed in 2006.

‘De Gulle Minnaar’ wordt nog wel eens uitgezonden op televisie- meestal in een jolige top tien van “slechtste films allertijden”. Een mysterieus nalatenschap van een van de getalenteerdste feministische regisseurs uit de Nederlandse filmgeschiedenis.’