Waarom bloeden uit je vagina lange tijd taboe was (en soms nog steeds is)

Het verschil tussen de vulva en de vagina is voor veel mensen nog onbekend terrein, hoe een clitoris er precies uitziet weten we sowieso pas net, en waarom vrouwen überhaupt menstrueren is ook voor wetenschappers nog een vraag zonder sluitende antwoorden.

In het boek V - van vulva tot vagina (Uitgeverij Pluim) staan essays van zeven schrijvers over HPV, de menstruatiecyclus, pilmoeheid en de schaamtecultuur rondom het vrouwelijk geslacht. Hieronder lees je alvast een ingekorte versie van de bijdrage van Mariah Mansvelt-Beck, over het eeuwenoude taboe rondom de menstruatiecyclus. Vanaf morgen, 20 februari, kan je het boek kopen.

De helft van de wereldbevolking, zo’n 3,5 miljard vrouwen, wordt op een gegeven moment ongesteld. Dat is een teken van gezondheid en vruchtbaarheid, en dus een volstrekt normaal verschijnsel. Toch voelt het vaak als iets wat geheim moet worden gehouden en waar je je voor moet schamen, zelfs nu nog, in de eenentwintigste eeuw. Die schaamte verraadt zich al in kleine dagelijkse handelingen. Hoe vaak heb jij bijvoorbeeld je tampon of maandverband stiekem in je hand of mouw verstopt wanneer je naar de wc ging?

Een echt gesprek hebben we er zelden over, terwijl er zoveel vragen zijn. Wat heb je erover geleerd op school, wat heb je er thuis van meegekregen? En wat weet je inmiddels van je eigen cyclus? De meeste apps die je helpen je cyclus bij te houden, gebruik je omdat je zwanger probeert te worden of omdat je dat juist wilt voorkomen. Het educatieve aspect komt meestal op de tweede plaats, terwijl er nog genoeg valt te leren. Hoe vaak word je op volwassen leeftijd nog door je menstruatie verrast? Weet jij of je vriendinnen liever tampons, maandverband of een cup gebruiken, en waarom? En wat zijn de voor- en nadelen van die producten?

Omdat zaken die je veel kunnen leren over je lichaam en gezondheid amper worden besproken, stellen we zelden de juiste vragen aan zorgverleners. Dit kan negatieve gevolgen hebben voor je gezondheid. Wat is bijvoorbeeld de norm voor menstruatiepijn of bloedverlies, en in hoeverre val jij binnen of buiten de norm? Weet je wat je kunt doen als je tot die groep vrouwen behoort (33 procent) die bovenmatige pijn ervaart van haar menstruatie?

Hoewel er sprake is van een kentering, rust er in veel kringen nog steeds in mindere of meerdere mate een taboe op menstruatie, en heus niet alleen in samenlevingen en culturen die ver van de onze af staan. Het woord taboe komt van het Polynesische tapua, en dat betekent zowel ‘heilige’ als ‘menstruatie’. In patriarchale samenlevingen wordt de menstruatie gezien als een teken van minderwaardigheid en binnen bijna alle religies wordt ze beschouwd als iets onreins, waardoor menstruerende vrouwen ongeschikt werden geacht voor deelname aan ceremonies of zelfs de dagelijkse gang van zaken.

De belangrijkste filosofen uit de westerse oudheid hadden al een mening over menstruatie. Zo dacht Plato (circa 427 – circa 347 voor Christus) dat de baarmoeder een autonoom onderdeel van het vrouwelijk lichaam was met eigen, meestal negatieve emoties, wat de noodzaak tot bloeden verklaarde. Aristoteles (circa 384 – circa 322 voor Christus) concludeerde dat vrouwen veel soorten voedsel niet konden verteren en dat dat zich ophoopte in hun aderen. Wanneer die vol waren, stroomden ze over. Menstruatiebloed wees dus op de lichamelijke, emotionele en intellectuele inferioriteit van de vrouw. Het bloed zou bij direct contact zelfs levensgevaarlijk zijn: seks met een menstruerende vrouw zou leiden tot afwijkingen. In zijn Naturalis Historia (77 na Christus) schreef Plinius de Oudere dat menstruatiebloed giftig was: het zou zaden onvruchtbaar maken, insecten doden, bloemen laten verwelken, en de aanraking van een menstruerende vrouw zou zelfs miskramen kunnen veroorzaken. Zijn boek diende als opzet voor latere encyclopedieën.

In het Europa van de twintigste eeuw was de opvatting dat menstruerende vrouwen geen melk of boter mochten karnen, mayonaise klutsen of tafelzuren inmaken nog vrij gangbaar, wat vanuit wetenschappelijk oogpunt complete lariekoek is. Het is dan ook geen toeval dat Procter & Gamble in 2014 een campagne in India lanceerde voor het maandverbandmerk Whisper, met de dubbelzinnige slogan ‘Touch the pickle’.

Het idee dat menstruatie onrein of ‘vies’ is, zorgt ervoor dat de meeste vrouwen er nu nog steeds liever over zwijgen. Daardoor wordt er vaak op een dubbelzinnige manier gerefereerd aan ongesteldheid in plaats van met duidelijk taalgebruik. Naar schatting zijn er wereldwijd zo’n vijfduizend eufemismen voor menstruatie, zoals ‘de tijd van de maand’, ‘shark week’ of, wellicht wat ouderwets, ‘de vloek van Eva’. We weten inmiddels beter, maar veel mythen zijn hardnekkig en er worden nog steeds grapjes over ongesteldheid gemaakt. En dan heb ik het nog niet eens over de overdreven stereotyperingen van hormonale vrouwen en hun slechte humeur gehad.

Als je kijkt naar de volle schappen en de royale keuze in de supermarkt van tegenwoordig is het lastig te geloven, maar tot een eeuw geleden moesten vrouwen zelf oplossingen bedenken om met bloedverlies om te gaan. Tampons en maandverband waren er nog niet. Je kon doeken gebruiken, het gewoon laten lopen of opgerolde papyrusbladeren in je vagina stoppen, als een primitieve voorloper van de tampon. Zonder handige oplossingen was de menstruatie een beperkende factor in het leven van de meeste vrouwen. Je voelde je onprettig in het openbaar en werken was minder vanzelfsprekend, om van het fysieke ongemak nog maar te zwijgen. De opkomst van het feminisme, toen werd gestreden voor het vrouwenkiesrecht en het recht op een werkend leven buitenshuis, ging hand in hand met het eerste commerciële succes van maandverband. Dat was zo rond 1920.

Het bestaande taboe bood de industrie een prachtige kans: de menstruatie was een probleem waar zij met haar producten oplossingen voor kon bieden. Comfortabel maandverband en later tampons vergemakkelijkten het leven van vrouwen inderdaad aanzienlijk. Ze hebben veel betekend voor de vrijheid van vrouwen en de mogelijkheid om carrière te maken en deel te nemen aan de samenleving.

De industrie hield het taboe echter ook in stand, omdat het haar doelen diende. Lange tijd domineerde zij alle openbare communicatie over menstruatie. Die was erop gericht dat vrouwen gingen geloven, en dat geldt voor velen nog steeds, dat menstruatie geen normaal verschijnsel is maar vooral iets onhygiënisch, bijna een medisch probleem dat opgelost moet worden. Menstruatie hoort geen onderwerp van gesprek te zijn, maar moet worden weggestopt en verbloemd. Dit laatste liefst zo letterlijk mogelijk: iedereen kent ze wel, de reclames voor maandverband met alle mogelijke geurtjes uit een tropische tuin, om te voorkomen dat men iets anders ruikt. Woorden als ‘vrouwelijke hygiëne’ of ‘maandverband’ tonen aan hoe het onderwerp gemedicaliseerd werd en nog steeds wordt. Zo is het een bron van diepe schaamte gebleven. Dat begint nu gelukkig eindelijk te veranderen.

De eerste maandverbanden werden nog discreet verpakt, zodat er niets aan de verpakking af te lezen was. Dit veranderde in de jaren zestig met de tweede feministische golf. Er werd gestreden voor gelijkheid op de werkvloer en in de maatschappij, en in die periode kwamen nieuwe, verbeterde producten op de markt met toepasselijke namen als ‘New Freedom’, ‘Carefree’ en ‘Stayfree’. Veel van die merken bestaan nu nog. De discrete verpakkingen en reclames werden ingeruild voor campagnes die pragmatischer waren en de producten in beeld brachten of hun functie directer durfden te benoemen. Desondanks werd het Engelse woord ‘period’ (menstruatie) pas in 1985 voor het eerst uitgesproken, in een tv-reclame voor Tampax. Reclame voor fem care-producten was tot 1972 zelfs verboden op de Amerikaanse televisie.

Als je in het archief van The New York Times tussen 1850 en 2000 op zoek gaat naar het woord ‘tampon’, krijg je 255 hits. Meer dan de helft van de artikelen dateert uit de jaren tachtig van de vorige eeuw en gaat over het toxischeshocksyndroom, de besmetting van de vagina met stafylokokken of de streptokokkenbacterie door het gebruik van uiterst absorberende tampons (tamponziekte). Menstruatie werd langzamerhand dus wel vaker besproken, maar dat ging dan vooral over de veiligheid van de tampon. In de jaren negentig gingen dioxine en de link met kanker een steeds grotere rol spelen. De aanzet tot een openhartige dialoog over ongesteldheid als een onderdeel van het leven was nog steeds ver te zoeken.

‘The period is finally having a moment,’ kopte Newsweek in het voorjaar van 2016; de Volkskrant publiceerde in de zomer van 2018 Emma Curvers’ stuk ‘Waarom ongesteld zijn opeens cool is’; Meghan Markle schreef in 2017 over het belang van aandacht voor menstruatie in Time – en die trend zet wereldwijd door. De teneur van deze artikelen: ongesteld zijn is niet langer iets waar alleen in achterkamertjes over gepraat mag worden, maar iets wat je openlijk kunt claimen. Menstruatie is hot en hashtags als #onmyperiod zijn inmiddels doodnormaal.

Behalve door bedrijven, de gezondheidsindustrie en activisten wordt er ook op veel andere manieren aandacht gevraagd voor het onderwerp menstruatie. In 2015 liep muzikant Kiran Gandhi de marathon van Londen uit zonder maandverband of een tampon te gebruiken. Ze deelde een foto van haar overwinning, waarop ze te zien is met een grote rode vlek in haar kruis, die viral ging. Insta-dichter Rupi Kaur (bekend geworden op Instagram en doorgebroken in 2014 met haar dichtbundel Melk en honing) postte een foto van zichzelf, liggend op bed, volledig aangekleed, met een bloedvlek in haar broek, die het internet bijna lamlegde.

En hoe om te gaan met educatie en voorzieningen rond menstruatie op scholen, in gevangenissen, voor daklozen, vluchtelingen en in ontwikkelingslanden? Zakenvrouw Nancy Kramer richtte de organisatie Free the Tampons op, die zich inzet om tampons vrij beschikbaar te maken op scholen en binnen bedrijven. Er zijn ook talloze initiatieven om vrouwen en meisjes in ontwikkelingslanden toegang te geven tot veilige producten en educatie, zoals Afripads en Be Girl.

Wat deze discussies in elk geval hebben bewerkstelligd is menstruatie bespreekbaar maken en op de politieke agenda plaatsen. Beleidsmakers kunnen er niet meer omheen en moeten er nu wel over nadenken. Hopelijk leidt dit tot een meer uniform beleid en meer begrip.