Wat is er aan de hand met dat wetsvoorstel over politiegeweld?

Politiegeweld is in de Verenigde Staten een probleem van jewelste, maar ook in Nederland gaat het weleens goed mis. In het kielzog van de massale demonstraties tegen politiegeweld in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam vinden steeds meer verhalen over Nederlandse agenten die zich schuldig maken aan racistische uitspraken, overdreven hardhandige aanhoudingen en dodelijke nekklemmen hun weg naar het grote publiek.

In dat licht kwam het feministische mediaplatform Lilith met een verontrustend bericht over een wetsvoorstel uit 2016, dat vorig jaar oktober werd aangenomen en nu versneld door de Eerste Kamer wordt geleid. In die wet wordt onder andere geregeld dat politieagenten een aparte status krijgen en in een speciale rechtbank, de zogenaamde ‘Blauwe Kamer’, zullen worden berecht als ze zich tijdens hun werk schuldig maken aan overmatig geweld. De vrees is dat dit betekent dat politiegeweld nog minder streng bestraft gaat worden dan nu het geval is. We belden Jair Schalkwijk van Controle Alt Delete, een organisatie die zich inzet tegen etnisch profileren en politiegeweld, om te vragen wat er aan de hand is.

VICE: Hallo Jair, wat gaat dit wetsvoorstel nou precies veranderen?
Jair Schalkwijk: Nou, nu is het zo dat politieagenten vervolgd kunnen worden voor alle gewone delicten, dat wil zeggen: voor alles wat in het Wetboek van Strafrecht staat, zoals bijvoorbeeld mishandeling. Straks, als die wet er doorheen is, kunnen ze alleen vervolgd worden voor het overtreden van hun ambtsinstructie.

Er komt een strafuitsluitingsgrond voor opsporingsambtenaren die geweld hebben gebruikt in de rechtmatige uitoefening van hun taak. Daar staat tegenover dat het strafbaar wordt gesteld als je geweld pleegt dat niet onder de rechtmatige uitoefening van je taak valt.

Dus of ze strafbaar zijn of niet, hangt heel erg van die taakomschrijving af.
Ja, precies! Het hangt heel erg af van wat er nou precies in de ambtsinstructie staat. Maar die ambtsinstructie, die is best wel vaag. Voor agenten is het lastig om op basis daarvan een inschatting te maken wanneer hun gebruik van geweld rechtmatig is of niet. We maken ons daarom zorgen over de positie van de burger ten opzichte van de politie.

Wat moet ik me voorstellen bij rechtmatig geweld?
In de Politiewet staat dat als agenten geweld gebruiken, het geweld proportioneel en subsidiair moet zijn. Subsidiair betekent dat de beste manier om het doel te bereiken moet worden gebruikt, in dat geval moet je je dus afvragen of een lichtere vorm van geweld genoeg was geweest. Proportioneel betekent dat het geweld dat gebruikt wordt in verhouding moet staan met de overtreding. Bijvoorbeeld: in Rotterdam is dit weekend een man aangehouden die zijn middelvinger opstak naar de politie, omdat hij boos was dat-ie het park werd uitgestuurd – dat ging namelijk om negen uur dicht. Toen zijn de agenten achter hem aangerend, hem van achteren op de grond gegooid en met een knie in z’n nek gearresteerd. Daarvan zou ik zeggen: dat staat niet in verhouding met het gepleegde feit, dat is niet proportioneel. Je kan ook voor die man gaan staan, hem om z’n identiteitsbewijs vragen en dan een boete uitschrijven. Daar hoef je helemaal niemand voor te arresteren.

Worden die agenten hier dan op aangesproken?

Om dat te weten, moet je kijken naar hoe die beoordeling van geweld nu geregeld is. Er is nu een heel systeem opgetuigd, waar veel mensen bij betrokken zijn. Een politieambtenaar meldt een geweldpleging, en dan zijn er twee uitkomsten: of er wordt een mutatie gemaakt, wat betekent dat het alleen wordt opgeschreven en er verder niets mee gebeurt. Of er wordt een geweldsregistratie gemaakt: dat gebeurt als er meer dan gering letsel is, als er een vuurwapen is gebruikt, of als de hulpofficier van justitie meent dat het toegepaste geweld daar aanleiding toe geeft. Nou, als je het voorbeeld weer neemt van die situatie in Rotterdam: waarschijnlijk was dat niet meer dan gering letsel, die man is niet gewond geraakt, er is geen vuurwapen gebruikt. Dus dan is de vraag: vindt de politie dat het toegepaste geweld aanleiding geeft om het verder op te pakken? Er ligt dus heel veel bij de politie.

Aha.
Als ze besluiten er iets mee te doen, zijn er vervolgens twee personen die een rol hebben: de teamchef, dat is het hoofd van het politieteam, en de politiechef, die dan weer boven de teamchef staat. De teamchef moet ervoor zorgen dat er van het toegepaste geweld wordt geleerd, door het te bespreken, en door het te vertalen naar leerdoelen voor het team. Uiteindelijk geeft de politiechef de beoordeling van het geweld. En die kan het doorsturen naar het interne integriteitsbureau van de politie. Dit is nog allemaal heel nieuw, er wordt pas sinds kort mee gewerkt. Het is moeilijk om in te schatten hoe dit precies gaat in de praktijk. Wordt er van geleerd? Hoe worden die individuele zaken opgepakt? Op papier ziet het er indrukwekkend en ingewikkeld uit, er zijn een hoop mensen bij betrokken, maar wat levert het nou eigenlijk op?

Het klinkt alsof je er niet veel vertrouwen in hebt
Nou kijk, het is meer: we kunnen het niet beoordelen, omdat de politie en het ministerie niet transparant communiceren over hoeveel meldingen van geweld er worden gedaan. Dus niemand legt publiek verantwoording af over toegepast geweld door de politie. Dit wetsvoorstel gaat daar niets aan veranderen. Er vindt een interne wijziging plaats, maar wat hebben burgers hier aan?

Waarom denk je dat dit wetsvoorstel er eigenlijk is?
Het lijkt erop dat het wetsvoorstel vooral bedoeld is om te communiceren dat politieagenten een bijzondere positie verdienen. Kennelijk is er bij de politie woede of frustratie dat ze als ‘gewone burgers’ berecht worden. Het signaal wat dit afgeeft is: de positie van agenten wordt versterkt. Maar is dat dan nodig? Is de positie van agenten zo slecht?

Nou?
Dat kun je alleen onderbouwen door data: hoeveel agenten zijn er in het afgelopen jaar voor de rechter gekomen? Hoeveel zijn er veroordeeld? Ik heb alle afdelingen van het OM gebeld, maar niemand kon me cijfers geven. Ik heb maar een paar voorbeelden gevonden. Het AD wist onlangs te melden er het afgelopen jaar vijf politieagenten voor de rechter gekomen – dat is dus helemaal niet veel. De politie voedt al jarenlang het beeld dat geweld tegen agenten toeneemt en dat agenten in een soort slachtofferpositie zitten, maar dat wordt niet onderbouwd door de statistieken die we hebben. Fysiek geweld tegen agenten neemt niet toe.

Merk je dat er nu meer aandacht is voor politiegeweld?
Voor mensen die ermee te maken hebben is het geen nieuw thema. Het is iets waar al decennialang over gesproken wordt: er zijn krantenberichten uit de jaren zeventig, waarin de Surinaamse gemeenschap in Amsterdam al de zorgen uitsprak over etnisch profileren en buitenproportioneel politiegeweld. Het is van alle tijden, maar er is nu weer hernieuwde aandacht voor. Dat is nodig, omdat er geen enkele systematische verandering plaatsvindt.

Waar zou een systematische verandering uit bestaan?

We vragen twee dingen van de politie: dat ze politie voor iedereen zijn, en dat ze op een transparante manier verantwoording afleggen over het geweld dat ze gebruiken. En dat lukt ze niet. Minister Grapperhaus zei in de Kamer dat de politie “er hard aan werkt om iedereen met respect te behandelen.” Maar afgelopen weekend werd er in Rotterdam een 18-jarige zwarte vrouw door een agent uitgemaakt voor ‘aap’, en dat gebeurde het jaar daarvoor ook al, en het jaar daarvoor ook. Dus waar is die verandering dan? Wat er gebeurt is volstrekt onvoldoende.

En dan hebben we het nog niet eens gehad over de mensen die overlijden onder verantwoordelijkheid van de politie. Er zijn mensen die overlijden bij hun aanhouding of vlak daarna, zoals Tomy Holten en Mitch Henriquez, en nog een heleboel andere mensen. Die cijfers worden niet eens openbaar gemaakt door de politie en het OM.

Wat gek. Heb je enig idee waarom dat niet gebeurt?
Nee. Ze zijn er wel bewust van, want wij zeggen al jaren tegen ze dat ze dat moeten doen. Maar ze publiceren er niet over. De rapporten die erover geschreven worden, blijven intern bij de politie. Het wordt niet openbaar gemaakt, ook niet geanonimiseerd.

Je moet er dus maar van uitgaan dat de politie het beste met je voorheeft, want een manier om dat te controleren is er niet.
Ja, zo is het. Maar er zijn te veel voorbeelden van racistische uitspraken en van buitenproportioneel politiegeweld om ervan uit te kunnen gaan dat alles goed gaat. De politie moet verantwoording afleggen over toegepast geweld, door cijfers te publiceren over het aantal mensen dat overleden is bij een arrestatie, maar ook over het aantal aangiftes dat is gedaan door burgers tegen de politie, en hoe deze aangiftes vervolgens worden afgehandeld. Al deze dingen worden echt wel ergens bijgehouden, maar er wordt hardnekkig geweigerd om het openbaar te maken. En dat gaat alleen veranderen als er genoeg publieke druk is vanuit ons, vanuit burgers, om openheid van zaken te geven.

Dankjewel!